🕋 تغییر قبله و معیار امّت وسط (بقره، آیات ۱۴۲ تا ۱۴۵)

﴿۱۴۲﴾ سَیَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلَّاهُمْ عَن قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کَانُوا عَلَیْهَا ۚ قُل لِّلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ ۚ یَهْدِی مَن یَشَاءُ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ

ترجمه: به زودی سبک‌مغزان (سُفَهاء) از مردم خواهند گفت: «چه چیز آن‌ها [مسلمانان] را از قبله‌ای که بر آن بودند، برگرداند؟» بگو: «مشرق و مغرب از آن خداست؛ هر کس را بخواهد، به راه راست هدایت می‌کند.»

توضیح کوتاه: این آیه یک پیش‌بینی از واکنش‌های منفی نسبت به تغییر قبله است. سُفَهاء (کم‌خردان یا منافقان و یهودیان) به این حکم اعتراض خواهند کرد. پاسخ الهی قاطع است: تمام جهت‌ها از آن خداست؛ قبله هدف نهایی نیست، بلکه ابزار هدایت است، و خداوند است که هر کس را بخواهد به صراط مستقیم راهنمایی می‌کند.

﴿۱۴۳﴾ وَکَذَٰلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّهً وَسَطًا لِّتَکُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَیَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیدًا ۗ وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَهَ الَّتِی کُنتَ عَلَیْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَن یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن یَنقَلِبُ عَلَىٰ عَقِبَیْهِ ۚ وَإِن کَانَتْ لَکَبِیرَهً إِلَّا عَلَى الَّذِینَ هَدَى اللَّهُ ۗ وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمَانَکُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِیمٌ

ترجمه: و بدین سان شما را امّت وسط قرار دادیم تا گواه بر مردم باشید و پیامبر هم بر شما گواه باشد. و قبله‌ای را که بر آن بودی، قرار ندادیم مگر برای آنکه کسی را که از پیامبر پیروی می‌کند از کسی که [به عقب برمی‌گردد و] پشت می‌کند، مشخص سازیم. و این کار [تغییر قبله] قطعاً جز بر کسانی که خداوند هدایتشان کرده، گران است. و خداوند ایمان شما را ضایع نمی‌سازد؛ زیرا خداوند نسبت به مردم بسیار مهربان و رحیم است.

توضیح کوتاه: این آیه دو هدف بزرگ را بیان می‌کند:

۱. هدف جایگاه امت: مسلمانان امّت وَسَط (امت معتدل، برگزیده و عادل) هستند تا در روز قیامت بر اعمال امت‌های پیشین گواهی دهند.

۲. هدف تغییر قبله: این تغییر یک آزمون الهی بود تا پیروان راستین از کسانی که به شک می‌افتند (مِمَّن یَنقَلِبُ عَلَىٰ عَقِبَیْهِ) جدا شوند. این آزمون، به دلیل عادت به قبله‌ی قبلی، سخت و گران بود.

در نهایت، خداوند تضمین می‌دهد که نمازهای گذشته‌ی مؤمنان (به سمت بیت‌المقدس) را ضایع نمی‌سازد، چرا که او رؤوف و رحیم است.

﴿۱۴۴﴾ قَدْ نَرَىٰ تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّمَاءِ ۖ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَهً تَرْضَاهَا ۚ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ۚ وَحَیْثُ مَا کُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ ۗ وَإِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ ۗ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ

ترجمه: [ای پیامبر] به راستی ما نگران بودن و روی‌گرداندن تو به سوی آسمان را می‌بینیم. پس تو را به سوی قبله‌ای که مورد رضایت توست، برمی‌گردانیم. پس [اکنون] روی خود را به سمت مسجدالحرام بگردان؛ و شما مسلمانان نیز هر کجا که بودید، روی‌های خود را به سوی آن بگردانید. و به یقین کسانی که کتاب [آسمانی] به آن‌ها داده شده، می‌دانند که این [تغییر]، حق و از جانب پروردگارشان است. و خداوند از آنچه انجام می‌دهند، غافل نیست.

توضیح کوتاه: این آیه، فرمان مستقیم برای تغییر قبله را صادر می‌کند. خداوند از تمایل درونی پیامبر (ص) به کعبه (به دلیل خاطره‌ی ابراهیمی آن) آگاه بود. فرمان قاطع این است: از این پس، جهت نماز «شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ» (به سوی مسجدالحرام) است. مجدداً تأکید می‌شود که اهل کتاب، در کتب خود، نشانه‌های این تغییر را می‌دانستند، پس کفرشان از روی جهل نیست.

﴿۱۴۵﴾ وَلَئِنْ أَتَیْتَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ بِکُلِّ آیَهٍ مَّا تَبِعُوا قِبْلَتَکَ ۚ وَمَا أَنتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ ۚ وَمَا بَعْضُهُم بِتَابِعٍ قِبْلَهَ بَعْضٍ ۚ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُم مِّن بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ ۙ إِنَّکَ إِذًا لَّمِنَ الظَّالِمِینَ

ترجمه: و [ای پیامبر] اگر برای اهل کتاب هر معجزه و نشانه‌ای بیاوری، هرگز قبله‌ی تو را تبعیت نخواهند کرد. و تو نیز تبعیت‌کننده‌ی قبله‌ی آن‌ها نخواهی بود. و حتی خود آن‌ها نیز تبعیت‌کننده‌ی قبله‌ی یکدیگر نیستند. و اگر پس از دانشی که به تو رسیده است، از هوس‌های آنان پیروی کنی، در آن صورت قطعاً از ستمکاران خواهی بود.

توضیح کوتاه: این آیه، سستی و لجاجت اهل کتاب را برای همیشه از ذهن پیامبر (ص) دور می‌کند. آن‌ها به هیچ دلیل و معجزه‌ای ایمان نمی‌آورند، زیرا اساس کارشان هوس است، نه حقیقت (حتی یهود و نصاری نیز در قبله مشترک نیستند). در نهایت، هشداری قاطع به پیامبر داده می‌شود (که در حقیقت هشداری برای امت است): پیروی از هوس‌های آنان پس از علم به حق، ظلم بزرگ محسوب می‌شود.