این آیات، سه آیه پایانی سوره بقره هستند که از نظر محتوا و اهمیت معنوی، از مهم‌ترین آیات قرآن به شمار می‌روند. این بخش، تکمیل کننده احکام دِین، بیانگر اصل حاکمیت الهی بر درون انسان‌ها، و جامع عقاید و دعاهای مؤمنان است.

این آیات را با ترجمه‌ای روان و زیبا و توضیحات کوتاه تقدیم می‌کنم:

📜 اتمام احکام، ولایت خدا بر درون و دعای پایانی مؤمنان (بقره، آیات ۲۸۳ تا ۲۸۶)

﴿۲۸۳﴾ وَإِن کُنتُمْ عَلَىٰ سَفَرٍ وَلَمْ تَجِدُوا کَاتِبًا فَرِهَانٌ مَّقْبُوضَهٌ ۖ فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُم بَعْضًا فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ وَلْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ ۗ وَلَا تَکْتُمُوا الشَّهَادَهَ ۚ وَمَن یَکْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ ۗ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ

ترجمه: و اگر در سفر بودید و کاتبی نیافتید [تا سند بنویسد]، پس باید گروگان‌های گرفته شده (رِهَانٌ مَّقْبُوضَهٌ) [معامله را تضمین کنند]. اما اگر بعضی از شما به بعضی دیگر اطمینان داشتید، پس کسی که امین شمرده شده [= بدهکار] باید امانتش را ادا کند و از خداوند، پروردگارش، بترسد. و شهادت را کتمان نکنید، و هر کس آن را کتمان کند، قلبش گناهکار است. و خداوند به آنچه انجام می‌دهید، داناست.

توضیح کوتاه: این آیه، یک استثنا برای قانون ثبت دِین (آیه ۲۸۲) و تأکید بر اخلاق در معاملات است.

۱. جایگزین ثبت: در سفر که دسترسی به کاتب دشوار است، می‌توان به جای سند، رهن یا گروگان (فَرِهَانٌ مَّقْبُوضَهٌ) برای تضمین دِین گرفت.

۲. برتری اعتماد: بالاتر از همه قوانین، اعتماد متقابل (أَمِنَ بَعْضُکُم بَعْضًا) است که در این صورت، بدهکار موظف است با تقوا، امانت (بدهی) را ادا کند.

۳. حکم کتمان شهادت: کتمان شهادت و نگفتن حقیقت، گناه قلبی بزرگی است و به دلیل پنهان کردن حقیقت، فرد قلبش گناهکار است (آثِمٌ قَلْبُهُ).

﴿۲۸۴﴾ لِّلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ ۗ وَإِن تُبْدُوا مَا فِی أَنفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْکُم بِهِ اللَّهُ ۖ فَیَغْفِرُ لِمَن یَشَاءُ وَیُعَذِّبُ مَن یَشَاءُ ۗ وَاللَّهُ عَلَىٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ

ترجمه: آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است، از آنِ خداوند است. و اگر آنچه در درون خود دارید، آشکار سازید یا پنهان کنید، خداوند شما را با آن محاسبه می‌کند. پس هر کس را بخواهد می‌آمرزد و هر کس را بخواهد عذاب می‌کند. و خداوند بر هر کاری تولاناست.

توضیح کوتاه: این آیه، یک اصل مهم درباره‌ی احاطه‌ی علم و قدرت خدا بر نیات را بیان می‌کند.

۱. مالکیت مطلق: تمام هستی متعلق به خداست.

۲. حسابرسی درون: این آیه می‌فرماید که خداوند حتی بر نیات، افکار پنهان و وسوسه‌های درونی (مَا فِی أَنفُسِکُمْ) نیز حسابرسی می‌کند. این حکم در ابتدا بر مسلمانان گران آمد، اما آیات بعد آن را تعدیل کرد و حسابرسی را به اعمال ارادی قلبی محدود نمود.

۳. اختیار تام: محاسبه و مجازات، بر اساس اراده و حکمت الهی است و او بر هر چیزی قادر است.

﴿۲۸۵﴾ آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ مِن رَّبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ ۚ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِ ۚ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا ۖ غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ

ترجمه: پیامبر به آنچه از سوی پروردگارش بر او نازل شده، ایمان آورده و مؤمنان نیز [ایمان آوردند]. همگی به خدا، فرشتگانش، کتاب‌هایش و پیامبرانش ایمان دارند. [و می‌گویند:] ما میان هیچ یک از پیامبرانش فرق نمی‌گذاریم. و گفتند: «شنیدیم و اطاعت کردیم. پروردگارا! آمرزش تو را می‌طلبیم و بازگشت [همه‌ی ما] به سوی توست.»

توضیح کوتاه: این آیه، خلاصه‌ای جامع از اصول عقاید و ایمان در اسلام است.

۱. وحدت ایمان: پیامبر و مؤمنان همگی در ایمان به اصول بنیادین دین مشترک هستند.

۲. ارکان ایمان (اصول دین): ایمان به خدا، فرشتگان، کتب الهی و تمام پیامبران (لَا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِّن رُسُلِهِ).

۳. قبول تکلیف: مؤمنان برخلاف بنی اسرائیل، با کمال تسلیم می‌گویند: «شنیدیم و اطاعت کردیم» (سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا). این اعتراف، زمینه‌ای برای دعای بعدی (در آیه ۲۸۶) است.

۴. تضرع و اقرار: با وجود اطاعت، از خدا طلب مغفرت می‌کنند و به معاد و بازگشت به سوی او اقرار می‌نمایند.

﴿۲۸۶﴾ لَا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا ۚ لَهَا مَا کَسَبَتْ وَعَلَیْهَا مَا اکْتَسَبَتْ ۗ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِینَا أَوْ أَخْطَأْنَا ۚ رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَیْنَا إِصْرًا کَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِنَا ۚ رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَهَ لَنَا بِهِ ۖ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا ۚ أَنتَ مَوْلَانَا فَانصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ

ترجمه: خداوند هیچ کس را جز به اندازه‌ی توانش (إِلَّا وُسْعَهَا) تکلیف نمی‌کند. هر کس کار نیکی انجام دهد، پاداش آن برای اوست و هر کس کار بدی انجام دهد، زیان آن بر عهده‌ی اوست. [و مؤمنان دعا می‌کنند:] «پروردگارا! اگر فراموش کردیم یا به اشتباه مرتکب گناهی شدیم، ما را بازخواست مکن. پروردگارا! تکالیف سنگین (إِصْرًا) را بر ما تحمیل مکن، همان‌گونه که بر [امت‌های] پیش از ما تحمیل کردی. پروردگارا! و آنچه طاقت تحملش را نداریم، بر دوش ما مگذار. و ما را عفو کن، و ما را بیامرز، و بر ما رحم کن. تو مولا و سرپرست ما هستی، پس ما را بر گروه کافران پیروز گردان.»

توضیح کوتاه: این آیه، مشهورترین دعای قرآن و متمم آیه ۲۸۴ است و نشان‌دهنده‌ی عدالت و رحمت الهی در باب تکلیف است.

۱. قاعده آسانی شریعت: خداوند هرگز بیش از توان انسان (وُسْعَهَا) از او نمی‌خواهد. این یک اصل اساسی در فقه اسلامی است.

۲. مسئولیت فردی: هر کس مسئول اعمال خود است (لَهَا مَا کَسَبَتْ و عَلَیْهَا مَا اکْتَسَبَتْ).

۳. درخواست تخفیف: دعای مؤمنان برای تخفیف در حسابرسی:

* عفو از خطا و نسیان: مؤمنان می‌دانند که خدا آن‌ها را به خاطر فراموشی (نَسِینَا) و اشتباه (أَخْطَأْنَا) مؤاخذه نمی‌کند، اما برای اطمینان و تضرع، باز هم طلب بخشش می‌کنند.

* عدم تحمیل تکالیف سخت: درخواست دارند که مانند امت‌های پیشین، دچار تکالیف طاقت‌فرسا نشوند.

* قدرت تحمل: درخواست رفع سختی‌ها و بلاهایی که توان تحملش را ندارند.

۴. ختم سوره: سوره بقره با طلب عفو، مغفرت، رحمت و نصرت (عَفْو، غُفْرَان، رَحْمَه، نَصْر) بر دشمنان و با اقرار به ولایت کامل خداوند به پایان می‌رسد.

پایان سوره مبارکه بقره