این آیات، آخرین بخش از درس‌های جنگ احد را تبیین می‌کند؛ جایی که خداوند با نزول آرامش، مؤمنان را از منافقان جدا می‌کند و باطل بودن سخنان سست‌کنندگان و همچنین مقام والای جهاد و شهادت را به مؤمنان آموزش می‌دهد.

این آیات را با ترجمه‌ای روان و زیبا و توضیحات کوتاه تقدیم می‌کنم:

😴 آرامش پس از غم، وسوسه شیطان و فضیلت شهادت (آل عمران، آیات ۱۵۴ تا ۱۵۷)

﴿۱۵۴﴾ ثُمَّ أَنزَلَ عَلَیْکُم مِّن بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَهً نُّعَاسًا یَغْشَىٰ طَائِفَهً مِّنکُمْ ۖ وَطَائِفَهٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنفُسُهُمْ یَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِیَّهِ ۖ یَقُولُونَ هَل لَّنَا مِنَ الْأَمْرِ مِن شَیْءٍ ۗ قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ کُلَّهُ لِلَّهِ ۗ یُخْفُونَ فِی أَنفُسِهِم مَّا لَا یُبْدُونَ لَکَ ۖ یَقُولُونَ لَوْ کَانَ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ شَیْءٌ مَّا قُتِلْنَا هَاهُنَا ۗ قُلْ لَّوْ کُنتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلَىٰ مَضَاجِعِهِمْ ۖ وَلِیَبْتَلِیَ اللَّهُ مَا فِی صُدُورِکُمْ وَلِیُمَحِّصَ مَا فِی قُلُوبِکُمْ ۗ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ

ترجمه: سپس بعد از آن اندوه، آرامشی را به شکل خواب سبکی بر شما نازل کرد که گروهی از شما را فرا گرفت؛ در حالی که گروه دیگری [منافقان] تنها به فکر جان خود بودند و درباره‌ی خدا، گمان‌های نادرستِ جاهلی می‌بردند. می‌گفتند: «آیا ما در این کار [جنگ] سهمی داریم [که چنین شکستی خوردیم]؟» بگو: «در حقیقت، تمام کار [و اختیار] در دست خداست.» آن‌ها در دل‌های خود چیزی را پنهان می‌کردند که برای تو آشکار نمی‌ساختند؛ می‌گفتند: «اگر ما در این کار [فرماندهی] سهمی داشتیم، در اینجا کشته نمی‌شدیم.» بگو: «اگر در خانه‌های خودتان هم بودید، کسانی که کشته شدن بر آن‌ها مقرر شده بود، حتماً به سوی قتلگاه‌های خود بیرون می‌آمدند.» [و این‌ها همه] برای آن بود که خداوند آنچه را در سینه‌های شماست بیازماید و آنچه را در دل‌های شماست، پاک گرداند؛ و خداوند به آنچه در سینه‌هاست داناست.

توضیح کوتاه: این آیه، به تفکیک دو گروه در میان مسلمانان پس از شکست احد می‌پردازد:

۱. مؤمنان راستین: خداوند با نزول آرامش و خواب سبک (نُعَاسًا)، آن‌ها را از اضطراب جنگ رها کرد (نماد توکل).

۲. منافقان: آن‌ها تنها به فکر خود (أَهَمَّتْهُمْ أَنفُسُهُمْ) بودند و با شک و تردید (ظَنَّ الْجَاهِلِیَّهِ) به خدا گمان بد بردند.

۳. بهانه‌ی منافقان: آن‌ها می‌گفتند اگر ما دخالت می‌کردیم، این شکست پیش نمی‌آمد (لَوْ کَانَ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ شَیْءٌ مَّا قُتِلْنَا).

۴. پاسخ کوبنده: خداوند با تأکید بر قانون اجل محتوم پاسخ می‌دهد: مرگ و شهادت، تقدیر الهی است و فرار از آن ممکن نیست.

۵. حکمت الهی: هدف این آزمایش‌ها، پاکسازی دل‌ها (لِیُمَحِّصَ مَا فِی قُلُوبِکُمْ) و آشکار شدن نیات پنهان است.

﴿۱۵۵﴾ إِنَّ الَّذِینَ تَوَلَّوْا مِنکُمْ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّیْطَانُ بِبَعْضِ مَا کَسَبُوا ۖ وَلَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ

ترجمه: به یقین، کسانی از شما که روز برخورد دو گروه [در احد] فرار کردند، قطعاً شیطان آن‌ها را به سبب برخی از گناهانی که قبلاً مرتکب شده بودند، لغزاند؛ و به یقین خداوند از آن‌ها درگذشت؛ زیرا خداوند بسیار آمرزنده و بردبار است.

توضیح کوتاه: این آیه، وضعیت کسانی را که در احد فرار کردند، تبیین می‌کند.

۱. علت لغزش: فرار آن‌ها، تنها به دلیل وسوسه و لغزاندن شیطان (اسْتَزَلَّهُمُ الشَّیْطَانُ) بود که ریشه در گناهان پیشین (بِبَعْضِ مَا کَسَبُوا) آن‌ها داشت.

۲. عفو الهی: با این حال، خداوند با بزرگواری از خطای آن‌ها گذشت (عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ). این بیان، دریچه‌ی امیدی به روی توبه‌کنندگان است.

﴿۱۵۶﴾ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ کَفَرُوا وَقَالُوا لِإِخْوَانِهِمْ إِذَا ضَرَبُوا فِی الْأَرْضِ أَوْ کَانُوا غُزًّى لَّوْ کَانُوا عِندَنَا مَا مَاتُوا وَمَا قُتِلُوا لِیَجْعَلَ اللَّهُ ذَٰلِکَ حَسْرَهً فِی قُلُوبِهِمْ ۗ وَاللَّهُ یُحْیِی وَیُمِیتُ ۗ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ

ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! مانند کسانی نباشید که کفر ورزیدند و در مورد برادرانشان که در سفر بودند یا در جنگ شرکت کردند، گفتند: «اگر نزد ما می‌ماندند، نمی‌مردند و کشته نمی‌شدند.» [خداوند این سخنان را مقرر فرمود] تا آن را مایه‌ی حسرت و اندوه در دل‌های آن‌ها قرار دهد؛ در حالی که خداوند است که زنده می‌کند و می‌میراند؛ و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست.

توضیح کوتاه: نهی از منطق جاهلیت و منافقان (که بر تقدیر و حکمت الهی سرپوش می‌گذاشتند).

۱. منطق کفار: آن‌ها با سستی در جهاد و سفر، مرگ و زندگی را به حضور یا عدم حضور در کنار خود نسبت می‌دهند (لَوْ کَانُوا عِندَنَا مَا مَاتُوا).

۲. نتیجه این تفکر: این منطق غلط، جز حسرت و پشیمانی در دل آن‌ها نمی‌گذارد.

۳. تأکید بر توحید افعالی: زندگی و مرگ تنها در دست خداست (اللَّهُ یُحْیِی وَیُمِیتُ) و نه محل حضور افراد.

﴿۱۵۷﴾ وَلَئِن قُتِلْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَهٌ مِّنَ اللَّهِ وَرَحْمَهٌ خَیْرٌ مِّمَّا یَجْمَعُونَ

ترجمه: و اگر در راه خدا کشته شوید یا بمیرید، قطعاً آمرزش و رحمتی از جانب خدا، بهتر از تمام چیزهایی است که [مردم در دنیا] جمع می‌کنند.

توضیح کوتاه: این آیه، در برابر سست‌کنندگانی که از مرگ می‌ترسیدند، فضیلت جهاد را بیان می‌کند. چه در راه خدا کشته شوید (شهادت) و چه به مرگ طبیعی بمیرید، اگر ایمان داشته باشید، مغفرت و رحمت الهی نصیب شماست که ارزش آن از تمام ثروت‌ها و دارایی‌های دنیا (مِمَّا یَجْمَعُونَ) بیشتر است.