این آیات، ادامه درس‌های احد و به دو موضوع محوری می‌پردازد: شناخت منافقان و تمایز آن‌ها از مؤمنان، و سپس جایگاه رفیع شهیدان در نزد خداوند. در انتها نیز به تمجید از مؤمنان استوار پس از جنگ می‌پردازد.

این آیات را با ترجمه‌ای روان و زیبا و توضیحات کوتاه تقدیم می‌کنم:

🕊️ شناخت نفاق و زندگی جاویدان شهیدان (آل عمران، آیات ۱۶۶ تا ۱۷۳)

﴿۱۶۶﴾ وَمَا أَصَابَکُمْ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ فَبِإِذْنِ اللَّهِ وَلِیَعْلَمَ الْمُؤْمِنِینَ

ترجمه: و آنچه در روز برخورد دو گروه [در احد] به شما رسید، به فرمان و اذن خدا بود، و [این واقعه] برای آن بود که مؤمنان [واقعی] را معلوم گرداند.

توضیح کوتاه: تأکید بر این که شکست موقت احد، خارج از اراده‌ی الهی نبود. این حوادث برای آزمایش و شناسایی مؤمنان راستین که در سختی‌ها ثابت‌قدم می‌مانند، رخ داد.

﴿۱۶۷﴾ وَلِیَعْلَمَ الَّذِینَ نَافَقُوا ۚ وَقِیلَ لَهُمْ تَعَالَوْا قَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا ۖ قَالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتَالًا لَّاتَّبَعْنَاکُمْ ۗ هُمْ لِلْکُفْرِ یَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِیمَانِ ۚ یَقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِم مَّا لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ ۗ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا یَکْتُمُونَ

ترجمه: و [برای آن بود] که منافقان را نیز معلوم گرداند؛ و هنگامی که به آنان گفته شد: «بیایید در راه خدا بجنگید یا [حداقل از شهر خود] دفاع کنید»، گفتند: «اگر می‌دانستیم که جنگی واقع می‌شود، قطعاً از شما پیروی می‌کردیم.» آن‌ها در آن روز به کفر نزدیک‌تر بودند تا به ایمان؛ با دهان‌های خود چیزی می‌گویند که در دل‌هایشان نیست؛ و خداوند به آنچه پنهان می‌دارند، آگاه‌تر است.

توضیح کوتاه: این آیه، بهانه منافقان را در جریان احد (هنگامی که عبدالله بن ابی، رئیس منافقان، از سپاه جدا شد) آشکار می‌سازد.

۱. بهانه‌ی منافقان: آن‌ها گفتند اگر احتمال جنگی جدی (قِتَالًا) بود، می‌آمدیم.

۲. رابطه با کفر: این بهانه‌تراشی، آن‌ها را به کفر نزدیک‌تر ساخت.

۳. تضاد گفتار و پنهان‌کاری: حرف دلشان (ترک جنگ) با حرف ظاهرشان (اگر جنگ بود، می‌آمدیم) فرق داشت.

﴿۱۶۸﴾ الَّذِینَ قَالُوا لِإِخْوَانِهِمْ وَقَعَدُوا لَوْ أَطَاعُونَا مَا قُتِلُوا ۗ قُلْ فَادْرَءُوا عَنْ أَنفُسُکُمُ الْمَوْتَ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ

ترجمه: آنان [منافقان] که خود [از جنگ] نشستند و درباره‌ی برادرانشان [شهیدان] گفتند: «اگر از ما اطاعت می‌کردند، کشته نمی‌شدند.» بگو: «اگر راست می‌گویید، پس مرگ را از خودتان دور کنید!»

توضیح کوتاه: این آیه، سخن مغرضانه منافقان پس از جنگ را نقد می‌کند که برای توجیه قعود خود، شهدا را به دلیل عدم اطاعت از خود سرزنش می‌کردند. خداوند با چالشی منطقی و کوبنده پاسخ می‌دهد: اگر عدم حضور در جنگ عامل مرگ است، پس باید بتوانید مرگ را از خودتان دور کنید، در حالی که مرگ، امری محتوم و تقدیر الهی است.

﴿۱۶۹﴾ وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا ۚ بَلْ أَحْیَاءٌ عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ

ترجمه: و هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شده‌اند، مردگانند؛ بلکه آنان زندگانی هستند که نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند.

توضیح کوتاه: این آیه، برای تکریم شهدا و تثبیت قلب بازماندگان، به زندگی ابدی و مقام والای شهیدان اشاره دارد. شهدا مرده نیستند، بلکه زنده‌ی جاوید (أَحْیَاءٌ) هستند و روزی آن‌ها از خوان پروردگار (عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ) تأمین می‌شود.

﴿۱۷۰﴾ فَرِحِینَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ

ترجمه: به آنچه خداوند از فضل خویش به آنان داده است، شادمانند و نسبت به کسانی که هنوز به آن‌ها ملحق نشده‌اند و پشت سرشان [در دنیا] مانده‌اند، بشارت و مژده می‌دهند که نه ترسی بر آن‌هاست و نه اندوهگین می‌شوند.

توضیح کوتاه: این آیه، لذت روحی و شادی شهیدان را توصیف می‌کند.

۱. فرحت از فضل: شادمانی آن‌ها به دلیل نعمتی است که از فضل خدا به دست آورده‌اند.

۲. بشارت به آیندگان: شهیدان برای برادران مؤمن خود که در دنیا مانده‌اند، دعا می‌کنند و بشارت می‌دهند که آن‌ها نیز در آخرت در امان خواهند بود (أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ) اگر بر ایمان ثابت قدم بمانند.

﴿۱۷۱﴾ یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَهٍ مِّنَ اللَّهِ وَفَضْلٍ وَأَنَّ اللَّهَ لَا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِینَ

ترجمه: [آنان] به نعمت و فضل خدا، و اینکه خداوند پاداش مؤمنان را تباه نمی‌سازد، بشارت می‌دهند.

توضیح کوتاه: ادامه وصف شادی شهیدان. این شادی نه تنها برای خودشان است، بلکه برای آگاهی از یک حقیقت بزرگ‌تر است: پاداش هیچ مؤمنی در راه خدا (حتی اگر شهید نشود) ضایع نمی‌شود.

﴿۱۷۲﴾ الَّذِینَ اسْتَجَابُوا لِلَّهِ وَالرَّسُولِ مِن بَعْدِ مَا أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ ۚ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَاتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِیمٌ

ترجمه: [مؤمنان راستین] کسانی هستند که پس از آنکه جراحت [شکست احد] به آن‌ها رسید، باز هم دعوت خدا و پیامبر را پذیرفتند؛ برای کسانی از آن‌ها که نیکوکاری و پرهیزکاری پیشه کردند، پاداشی بزرگ خواهد بود.

توضیح کوتاه: اشاره به واقعه‌ی حمراء الأسد (که مؤمنان مجروح، بلافاصله پس از احد، برای تعقیب کفار آماده شدند). این عمل، نشانه‌ی اوج استجابت و اطاعت است: پاسخ مثبت به فرمان پیامبر (ص) برای تعقیب دشمن، بلافاصله پس از تحمل سختی و جراحت (أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ). این رفتار، نشانه‌ی احسان و تقوا است.

﴿۱۷۳﴾ الَّذِینَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِیمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَکِیلُ

ترجمه: همان کسانی که مردم [منافقان یا ترسانندگان] به آن‌ها گفتند: «مردم [دشمنان] برای نبرد با شما جمع شده‌اند، پس از آنان بترسید»، اما این سخن ایمانشان را افزون کرد و گفتند: «خدا ما را کافی است و او بهترین حامی و کارساز است.»

توضیح کوتاه: این آیه، ثبات ایمان و توکل مطلق مؤمنان را در مواجهه با تهدید نشان می‌دهد.

۱. اثر تهدید: تهدید دشمن (إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَکُمْ) به جای ترساندن، ایمان آن‌ها را قوی‌تر کرد (فَزَادَهُمْ إِیمَانًا).

۲. شعار توکل: پاسخ آن‌ها، اعلام توکل کامل بود: حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَکِیلُ (خداوند ما را بس است و او بهترین وکیل و سرپرست است).