殉 حیات شهیدان، آزمون‌های الهی و اهمیت توحید (بقره، آیات ۱۵۴ تا ۱۶۳)

﴿۱۵۴﴾ وَلَا تَقُولُوا لِمَن یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ ۚ بَلْ أَحْیَاءٌ وَلَٰکِن لَّا تَشْعُرُونَ

ترجمه: و به کسانی که در راه خدا کشته می‌شوند، مرده نگویید؛ بلکه آنان زنده‌اند، ولی شما درک نمی‌کنید.

توضیح کوتاه: این آیه، بالاترین مقام را به شهیدان می‌دهد و مفهومی عمیق از حیات برزخی را مطرح می‌کند. آن‌ها از نظر جسمانی مرده‌اند، اما در عالم دیگر حیات واقعی و جاودانه دارند (بَلْ أَحْیَاءٌ). این حیات درک حسی ما نیست و نوعی پاداش برای کسانی است که جان خود را در راه خدا فدا کرده‌اند.

﴿۱۵۵﴾ وَلَنَبْلُوَنَّکُم بِشَیْءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ ۗ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ

ترجمه: و قطعاً شما را با چیزی از ترس و گرسنگی و کاهش مال‌ها و جان‌ها و محصولات مورد آزمایش قرار می‌دهیم؛ و به شکیبایان مژده بده.

توضیح کوتاه: این آیه، فلسفه‌ی آزمون‌های الهی را بیان می‌کند. جامعه ایمانی همیشه در معرض پنج نوع بلا و سختی است. هدف این آزمون‌ها، پرورش و جداسازی مؤمنان واقعی است. در این میان، فقط صابران هستند که سزاوار بشارت الهی‌اند.

﴿۱۵۶﴾ الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِیبَهٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ

ترجمه: همان کسانی که هرگاه مصیبتی به آنان رسد، می‌گویند: «ما از آنِ خداییم، و به سوی او بازمی‌گردیم.»

توضیح کوتاه: این آیه، مشخصات و شعار صابران را بیان می‌کند: هنگام مواجهه با مصیبت، با گفتن «استرجاع» (إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ)، خود را مالک خدا دانسته و با یاد معاد، تسلیم محض فرمان و قضا و قدر الهی می‌شوند.

﴿۱۵۷﴾ أُولَٰئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَهٌ ۖ وَأُولَٰئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ

ترجمه: آنان کسانی هستند که درودهایی از جانب پروردگارشان و رحمت او بر آن‌هاست؛ و آنان همان هدایت‌یافتگان هستند.

توضیح کوتاه: این آیه، پاداش صابران را در سه بخش بیان می‌کند: ۱. صلوات (درود و ستایش) پروردگار. ۲. رحمت الهی. ۳. قرار گرفتن در زمره‌ی هدایت‌یافتگان واقعی (الْمُهْتَدُونَ).

﴿۱۵۸﴾ إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَهَ مِن شَعَائِرِ اللَّهِ ۖ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَیْهِ أَن یَطَّوَّفَ بِهِمَا ۚ وَمَن تَطَوَّعَ خَیْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ

ترجمه: یقیناً صفا و مروه از شعائر خدا هستند؛ پس هر کس حج یا عمره بیت‌الحرام را به جا آورد، گناهی بر او نیست که میان آن دو [کوه] طواف کند. و هر کس به خواست خود کار نیکی انجام دهد، قطعاً خداوند سپاسگزار و داناست.

توضیح کوتاه: این آیه یک حکم فقهی مهم در پیوستگی با کعبه (آیه‌ی قبله) را بیان می‌کند. مسلمانان از این ترس داشتند که با انجام سعی (طواف) بین صفا و مروه، که قبلاً محل بت‌های مشرکان بود، مرتکب گناه شوند. خداوند می‌فرماید: این دو مکان از شعائر الهی هستند و سعی میان آن‌ها گناه نیست. این کار نوعی تطوّع (نیکی داوطلبانه) محسوب می‌شود که خدا پاداش می‌دهد.

﴿۱۵۹﴾ إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَیِّنَاتِ وَالْهُدَىٰ مِن بَعْدِ مَا بَیَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِی الْکِتَابِ ۙ أُولَٰئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَیَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ

ترجمه: کسانی که نشانه‌های روشن و هدایتی را که نازل کرده‌ایم، بعد از آنکه برای مردم در کتاب [آسمانی] بیان کردیم، پنهان می‌کنند؛ آنان کسانی هستند که خداوند آن‌ها را لعنت می‌کند و همه‌ی لعنت‌کنندگان [نیز] آنان را لعنت می‌کنند.

توضیح کوتاه: این آیه، کیفر سنگین کتمان حق را بیان می‌کند. این حکم شامل عالمان اهل کتاب است که نشانه‌های پیامبر (ص) و احکام الهی را پنهان می‌کردند. مجازات آن‌ها، لعنت مضاعف و فراگیر است: لعنت خدا و لعنت همه لعنت‌کنندگان (مانند فرشتگان، مؤمنان، یا حتی حیوانات).

﴿۱۶۰﴾ إِلَّا الَّذِینَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَبَیَّنُوا فَأُولَٰئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ ۚ وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ

ترجمه: مگر کسانی که توبه کنند و [اعمال خود را] اصلاح نمایند و [آنچه پنهان کرده‌اند را] آشکار سازند؛ پس من توبه‌ی آنان را می‌پذیرم؛ زیرا من بسیار توبه‌پذیر و مهربان هستم.

توضیح کوتاه: این آیه، درِ توبه را حتی برای کتمان‌کنندگان حق باز می‌گذارد، مشروط بر آنکه توبه آن‌ها کامل باشد: ۱. توبه لسانی. ۲. اصلاح اعمال گذشته. ۳. بیان و آشکارسازی حقیقت پنهان‌شده. در این صورت، رحمت و توبه‌پذیری خداوند شامل حالشان خواهد شد.

﴿۱۶۱﴾ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ کُفَّارٌ أُولَٰئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَهُ اللَّهِ وَالْمَلَائِکَهِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ

ترجمه: کسانی که کافر شدند و در حال کفر از دنیا رفتند، لعنت خدا و فرشتگان و تمام مردم بر آنان خواهد بود.

توضیح کوتاه: این آیه، سرنوشت نهایی کسانی را که بر کفر اصرار ورزیدند و بدون توبه مردند، بیان می‌کند. لعنت و طرد ابدی الهی و همچنین لعنت کل موجودات (الملائکه و الناس أَجْمَعِینَ) بر آن‌هاست.

﴿۱۶۲﴾ خَالِدِینَ فِیهَا ۖ لَا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلَا هُمْ یُنظَرُونَ

ترجمه: آنان در آن [لعنت و عذاب] جاودانه خواهند ماند؛ نه عذابشان تخفیف می‌یابد و نه به آن‌ها مهلتی داده می‌شود.

توضیح کوتاه: این آیه، بر ابدیت عذاب برای کافران تأکید دارد و دو ویژگی آن را بیان می‌کند: جاودانگی (خالدین) و عدم تخفیف و مهلت.

﴿۱۶۳﴾ وَإِلَٰهُکُمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ ۖ لَّا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمَٰنُ الرَّحِیمُ

ترجمه: و معبود شما، معبود یگانه است. هیچ معبودی جز او نیست، [اوست] بخشنده‌ی مهربان.

توضیح کوتاه: این آیه، نتیجه‌گیری نهایی از تمام بحث‌های توحیدی، احکام و نقد شرک است. هسته و اساس دین، بر پایه‌ی توحید مطلق (إِلَٰهٌ وَاحِدٌ) است. پس از تهدیدهای مربوط به کفر و کتمان، خداوند با نام‌های الرَّحْمَٰنُ الرَّحِیمُ (بخشنده‌ی مهربان) بر رحمت گسترده خود تأکید می‌کند که بازگشت به توحید را ممکن می‌سازد.