⚖️ معیار نیکی، احکام قصاص و وصیت (بقره، آیات ۱۷۷ تا ۱۸۱)

﴿۱۷۷﴾ لَّیْسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَٰکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِکَهِ وَالْکِتَابِ وَالنَّبِیِّینَ وَآتَى الْمَالَ عَلَىٰ حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبَىٰ وَالْیَتَامَىٰ وَالْمَسَاکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَالسَّائِلِینَ وَفِی الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاهَ وَآتَى الزَّکَاهَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا ۖ وَالصَّابِرِینَ فِی الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِینَ الْبَأْسِ ۗ أُولَٰئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا ۖ وَأُولَٰئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ

ترجمه: نیکی [واقعی] آن نیست که روی‌های خود را به سوی مشرق یا مغرب بگردانید [= بحث قبله]؛ بلکه نیکی [واقعی، کارِ] کسی است که به خدا، روز قیامت، فرشتگان، کتاب‌های آسمانی و پیامبران ایمان آورد؛ و مال خود را با وجود علاقه‌ای که به آن دارد، به نزدیکان، یتیمان، مسکینان، درماندگان در سفر، سائلان، و در راه آزادی بردگان ببخشد؛ و نماز را برپا دارد و زکات بدهد؛ و کسانی که به عهد خود، هرگاه عهد بستند، وفا کنند؛ و [کسانی که] در سختی‌ها (بَأْسَاء)، بیماری‌ها و زیان‌ها (ضَرَّاء) و هنگام نبرد (حِینَ الْبَأْسِ) صبر پیشه کنند. اینان کسانی هستند که راست گفتند، و اینان همان پرهیزگاران واقعی هستند.

توضیح کوتاه: این آیه، جامع‌ترین تعریف نیکی (البِرّ) را ارائه می‌دهد که بر سه ستون اصلی بنا شده است:

۱. عقیده: ایمان کامل به شش رکن اصلی.

۲. اقتصاد و عبادات: انفاق مالی در هفت مورد خاص (با وجود حبّ به مال) به همراه برپایی نماز و زکات.

۳. اخلاق و عمل: وفای به عهد و صبر در سه موقعیت سخت (فقر، بیماری و جنگ).

این سه گروه از صفات، نشانه‌ی راستگویان در ایمان (صَدَقُوا) و پرهیزگاران حقیقی (الْمُتَّقُونَ) است.

﴿۱۷۸﴾ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصَاصُ فِی الْقَتْلَى ۖ الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنثَىٰ بِالْأُنثَىٰ ۚ فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ شَیْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَیْهِ بِإِحْسَانٍ ۗ ذَٰلِکَ تَخْفِیفٌ مِّن رَّبِّکُمْ وَرَحْمَهٌ ۗ فَمَنِ اعْتَدَىٰ بَعْدَ ذَٰلِکَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِیمٌ

ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! درباره‌ی کشتگان، قصاص بر شما مقرر شده است: [اگرچه] آزاد در برابر آزاد، و برده در برابر برده، و زن در برابر زن [قصاص می‌شود]؛ پس اگر از سوی برادر [دینی] خود [وارث مقتول] چیزی [از قصاص] به او بخشیده شود، باید به طور پسندیده [مبلغ دیه] مطالبه شود و [قاتل] نیز با نیکی [و احسان] آن را بپردازد. این [حکم عفو و دیه] تخفیف و رحمتی از جانب پروردگارتان است. پس کسی که بعد از آن [قبول دیه] تعدی کند، عذابی دردناک خواهد داشت.

توضیح کوتاه: این آیه، حکم قصاص در قتل را بیان می‌کند و هدف از آن، برقراری عدالت و حفظ جان‌هاست. دو نکته کلیدی در این حکم وجود دارد:

۱. مساوات در قصاص: قصاص بر اساس مقتول انجام می‌شود.

۲. برتری عفو و دیه: اسلام عفو و تبدیل قصاص به دیه را تشویق می‌کند (فَمَنْ عُفِیَ لَهُ). این عفو و دیه، تخفیف و رحمت الهی است. پس از قبول دیه، هیچکس حق تعدی (مانند قتل قاتل یا مطالبه بیشتر) ندارد.

﴿۱۷۹﴾ وَلَکُمْ فِی الْقِصَاصِ حَیَاهٌ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ

ترجمه: و ای صاحبان خرد! برای شما در قصاص، حیات و زندگی است، باشد که پرهیزگار شوید.

توضیح کوتاه: این آیه، فلسفه‌ی حیاتی و اجتماعی حکم قصاص را بیان می‌کند. برخلاف تصور عمومی که قصاص را مرگ می‌داند، در حقیقت مایه حیات جامعه است (لَکُمْ فِی الْقِصَاصِ حَیَاهٌ). زیرا اجرای دقیق قصاص، از گسترش خونریزی و انتقام‌های زنجیره‌ای جلوگیری کرده و جان افراد بیشتری را حفظ می‌کند. این درک عمیق، نیازمند صاحبان عقل و خرد (أُولِی الْأَلْبَابِ) است.

﴿۱۸۰﴾ کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِن تَرَکَ خَیْرًا الْوَصِیَّهُ لِلْوَالِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ ۖ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ

ترجمه: بر شما مقرر شده است که هرگاه مرگ یکی از شما فرا رسد و مالی [خَیْراً] بر جای بگذارد، برای پدر و مادر و نزدیکان، به شیوه‌ی پسندیده وصیت کند. این حقّی است بر عهده‌ی پرهیزگاران.

توضیح کوتاه: این آیه، حکم وصیت برای کسانی که مال زیادی (خَیْراً) دارند، بیان می‌کند. این حکم، قبل از نزول آیات ارث بود و پس از آن، حکم وصیت برای ورثه لغو شد، اما برای خویشاوندان غیروارث (و در فقه اسلامی تا ثلث اموال) همچنان مستحب و تأکید شده است. وصیت باید بِالْمَعْرُوفِ (بر اساس عدالت و عرف پسندیده) باشد و آن را حقّی بر پرهیزگاران می‌داند.

﴿۱۸۱﴾ فَمَن بَدَّلَهُ بَعْدَ مَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ ۚ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ

ترجمه: پس هر کس آن [وصیت] را پس از شنیدنش تغییر دهد، گناه آن فقط بر عهده‌ی کسانی است که آن را تغییر می‌دهند. یقیناً خداوند شنوا و داناست.

توضیح کوتاه: این آیه، هشداری جدی به کسانی است که پس از شنیدن وصیت عادلانه، برای رسیدن به منفعت، آن را تحریف یا تغییر دهند. تأکید می‌شود که گناه این تغییر، تنها بر عهده‌ی تغییردهندگان است. تهدید به شنوا و دانا بودن خداوند (سَمِیعٌ عَلِیمٌ) نشان‌دهنده‌ی این است که حتی انگیزه‌های پنهان تغییردهندگان وصیت نیز بر خدا آشکار است.