🌙 احکام روزه و ندای نزدیکی خداوند (بقره، آیات ۱۸۲ تا ۱۸۶)

﴿۱۸۲﴾ فَمَنْ خَافَ مِن مُّوصٍ جَنَفًا أَوْ إِثْمًا فَأَصْلَحَ بَیْنَهُمْ فَلَا إِثْمَ عَلَیْهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ

ترجمه: پس کسی که از انحراف (جَنَفاً) یا گناهی از سوی وصیت‌کننده بترسد، و میان آن‌ها اصلاح کند، گناهی بر او نیست [که وصیت را تغییر دهد]؛ زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است.

توضیح کوتاه: این آیه یک استثناء مهم در حکم ممنوعیت تغییر وصیت (آیه ۱۸۱) ایجاد می‌کند. اگر وصیت‌کننده ناخواسته دچار اشتباه (جَنَف) یا عمداً دچار گناه (إثْم) شده باشد (مثل وصیت به بیش از ثلث یا محروم کردن ورثه)، کسی که برای برقراری عدالت و اصلاح میان ورثه، وصیت را تغییر دهد، گناهکار نیست. این کار با غفران و رحمت خدا همخوانی دارد.

﴿۱۸۳﴾ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ

ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! روزه بر شما واجب (کُتِبَ) شده است، همان‌گونه که بر کسانی که پیش از شما بودند واجب شده بود؛ باشد که پرهیزگار شوید.

توضیح کوتاه: این آیه، فرمان وجوب روزه را اعلام می‌کند. وجوب روزه، نه یک حکم منحصر به فرد، بلکه یک سنت مشترک (کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ) در ادیان الهی بوده است. هدف غایی و اصلی روزه، رسیدن به تقوا و پرهیزگاری (لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ) است؛ زیرا روزه با تمرین کنترل نفس، زمینه‌ساز تقوا می‌شود.

﴿۱۸۴﴾ أَیَّامًا مَّعْدُودَاتٍ ۚ فَمَن کَانَ مِنکُم مَّرِیضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ ۚ وَعَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَهٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ ۖ فَمَن تَطَوَّعَ خَیْرًا فَهُوَ خَیْرٌ لَّهُ ۚ وَأَن تَصُومُوا خَیْرٌ لَّکُمْ ۖ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ

ترجمه: [روزه در] روزهای اندکی (مَعْدُودَاتٍ) است. پس هر کس از شما بیمار باشد یا در سفر باشد، [باید] به اندازه‌ی آن روزها، در روزهای دیگری روزه بگیرد. و بر کسانی که [روزه برایشان بسیار] طاقت‌فرساست (یُطِیقُونَهُ)، فدیه‌ای [واجب است] که عبارت است از طعام دادن به یک مسکین. و هر کس داوطلبانه کار خیری انجام دهد، برای او بهتر است. و اگر روزه بگیرید، برای شما بهتر است، اگر بدانید.

توضیح کوتاه: این آیه، سختی روزه را با سهولت و تخفیف جبران می‌کند:

۱. مدت کوتاه: روزه فقط چند روز معدود است.

۲. معافیت موقت: بیمار و مسافر، روزه‌ی قضا بگیرند.

۳. حکم فدیه: در ابتدای تشریع، به کسانی که روزه برایشان مشقت بسیار داشت (به ویژه پیرمردان و بیماران مزمن)، اختیار داده شد که به جای روزه گرفتن، فدیه (طعام مسکین) بپردازند.

نکته‌ی پایانی تأکید می‌کند که با وجود همه‌ی این تخفیفات، خود روزه گرفتن برای سعادت فرد، بهتر است.

﴿۱۸۵﴾ شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ ۖ وَمَن کَانَ مَرِیضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ ۗ یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَلِتُکْمِلُوا الْعِدَّهَ وَلِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَاکُمْ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ

ترجمه: [آن روزهای معدود،] ماه رمضان است که در آن، قرآن نازل شده؛ [قرآنی که] راهنمای مردم و شامل دلایل آشکار هدایت و جداکننده‌ی حق از باطل است. پس هر کس از شما این ماه را دریابد، باید آن را روزه بگیرد. و هر کس بیمار یا در سفر باشد، به تعداد آن روزها، در روزهای دیگری [روزه بگیرد]. خداوند آسانی را برای شما می‌خواهد و دشواری را برایتان نمی‌خواهد؛ تا [به این وسیله] تعداد [روزهای روزه] را کامل کنید و خداوند را به پاس آنکه شما را هدایت کرده، به بزرگی یاد کنید (تَکبیر بگویید) و شاید شکرگزار باشید.

توضیح کوتاه: این آیه زمان روزه (ماه رمضان) و اهمیت آن را بیان می‌کند. عظمت این ماه به دلیل نزول قرآن (منبع هدایت و فُرقان) در آن است. در این آیه، حکم اولیه فدیه نسخ شده و روزه گرفتن بر حاضران واجب می‌گردد. سه هدف اصلی در احکام روزه ذکر شده است: ۱. آسانی و عدم مشقت (یُسْر). ۲. تکمیل تعداد روزها. ۳. تکبیر و شکرگزاری به خاطر نعمت هدایت.

﴿۱۸۶﴾ وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ ۖ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ

ترجمه: و هنگامی که بندگانم از تو درباره‌ی من بپرسند، [بگو] همانا من نزدیکم؛ دعای دعا کننده را آنگاه که مرا بخواند، اجابت می‌کنم. پس باید آن‌ها نیز دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان بیاورند، باشد که راه یابند [و به رشد برسند].

توضیح کوتاه: این آیه کوتاه که به صورت شگفت‌انگیزی در میان آیات روزه قرار گرفته، تأکیدی بر ارتباط مستقیم و بی واسطه‌ی بندگان با خداست، به ویژه در ماه مبارک. این آیه، پاسخ مستقیم خداست (بدون واسطه‌ی «قُلْ»). خداوند نه تنها قَرِیبٌ (نزدیک) است، بلکه دعای بندگان را اجابت می‌کند. شرط اجابت، استجابت (پذیرش دعوت خدا و عمل به احکامش) و ایمان به اوست.