این آیات ادامه احکام حج را بیان می‌کنند و بر آداب معنوی، زمانی و اخلاقی مناسک تأکید دارند، سپس بحث را به دعا و سرنوشت گروه‌های مختلف از دعا کنندگان می‌کشانند. این آیات را با ترجمه‌ای روان و زیبا و توضیحات کوتاه تقدیم می‌کنم:

🛣️ آداب معنوی حج، زادِ تقوا و دعاهای مقبول (بقره، آیات ۱۹۷ تا ۲۰۲)

﴿۱۹۷﴾ الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَّعْلُومَاتٌ ۚ فَمَن فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِی الْحَجِّ ۗ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ ۗ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَىٰ ۚ وَاتَّقُونِ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ

ترجمه: حج در ماه‌های مشخصی [شوال، ذی‌القعده و ذی‌الحجه] است. پس هر کس در این ماه‌ها حج را بر خود واجب کرد، [باید بداند که] در حج آمیزش جنسی (رَفَث)، گناه و نافرمانی (فُسُوق) و جدال و ستیز روا نیست. و هر کار خیری انجام دهید، خداوند آن را می‌داند. و توشه برگیرید، که بهترین توشه تقوا است. و ای صاحبان خرد، از من بپرهیزید!

توضیح کوتاه: این آیه، به وقت حج و آداب اخلاقی آن می‌پردازد:

۱. ماه‌های حج: حج باید در زمان مشخص خود احرام بسته شود.

۲. ممنوعات اخلاقی: سه ممنوعیت مهم اخلاقی در حج (در کنار سایر محرمات احرام) برای ایجاد تمرکز معنوی است: رفث (سخن و عمل جنسی)، فسوق (نافرمانی و گناه) و جدال (نزاع و درگیری).

۳. زادِ واقعی: در کنار توشه‌ی مادی سفر، تأکید می‌شود که بهترین توشه برای آخرت و مسیر بندگی، تقوا است.

﴿۱۹۸﴾ لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَبْتَغُوا فَضْلًا مِّن رَّبِّکُمْ ۚ فَإِذَا أَفَضْتُم مِّنْ عَرَفَاتٍ فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِندَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ ۖ وَاذْکُرُوهُ کَمَا هَدَاکُمْ وَإِن کُنتُم مِّن قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّینَ

ترجمه: بر شما گناهی نیست که [در ایام حج] فضل و روزی [= تجارت و کسب حلال] را از پروردگارتان بجویید. پس چون از عرفات کوچ کردید، خدا را نزد مشعرالحرام یاد کنید. و او را یاد کنید همان‌گونه که شما را هدایت کرد، در حالی که پیش از آن، قطعاً از گمراهان بودید.

توضیح کوتاه: این آیه، تجارت و کسب درآمد حلال در ایام حج را جایز می‌داند (لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَبْتَغُوا فَضْلًا) تا از تفکر رهبانیت جلوگیری شود. سپس به دو مرحله‌ی مهم حج اشاره می‌کند: کوچ از عرفات و ذکر در مشعرالحرام (مزدلفه). تأکید می‌شود که ذکر خدا باید با شکرگزاری بر نعمت هدایت همراه باشد، زیرا پیش از آن، مسلمانان (مانند سایر اعراب) در گمراهی بودند.

﴿۱۹۹﴾ ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ

ترجمه: سپس از همان‌جا که دیگر مردم [از عرفات] کوچ می‌کنند، کوچ کنید [به سوی مِنا] و از خداوند طلب آمرزش نمایید؛ به یقین خداوند آمرزنده و مهربان است.

توضیح کوتاه: این آیه، سنّت غلط قریش را در حج نفی می‌کند. قریشی‌ها (اهل حمس) به دلیل غرور، از عرفات کوچ نمی‌کردند و مستقیماً از مُزدلفه (مشعرالحرام) کوچ می‌کردند. خداوند فرمان می‌دهد که مسلمانان باید همراه سایر مردم (مِنْ حَیْثُ أَفَاضَ النَّاسُ) از عرفات کوچ کنند، که نشان‌دهنده برابری در مناسک است. پس از پایان مناسک، استغفار برای جبران قصورها، توصیه می‌شود.

﴿۲۰۰﴾ فَإِذَا قَضَیْتُم مَّنَاسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آبَاءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْرًا ۗ فَمِنَ النَّاسِ مَن یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا وَمَا لَهُ فِی الْآخِرَهِ مِنْ خَلَاقٍ

ترجمه: پس چون مناسک حج خود را به پایان رساندید، خدا را یاد کنید، مانند یاد کردنتان از پدرانتان، یا شدیدتر [از آن] یاد کنید. و از مردم کسانی هستند که می‌گویند: «پروردگارا! در دنیا به ما [نعمت] عطا کن»، در حالی که در آخرت بهره‌ای ندارند.

توضیح کوتاه: این آیه، به رسم جاهلی پایان حج اشاره دارد که اعراب در مِنی به جای ذکر خدا، به ذکر افتخارات و صفات پدران خود می‌پرداختند. فرمان این است که مؤمنان باید خدا را حداقل به همان شدت، یا بیشتر، یاد کنند. این آیه مقدمه‌ای است برای تقسیم مردم به دو دسته بر اساس نوع دعایشان: گروه اول، کسانی که تمام همّ و غمشان دنیای زودگذر است و از آخرت غافلند.

﴿۲۰۱﴾ وَمِنْهُم مَّن یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَهً وَفِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ

ترجمه: و برخی از آنان کسانی هستند که می‌گویند: «پروردگارا! به ما در دنیا نیکی عطا کن، و در آخرت نیز نیکی [عطا کن]، و ما را از عذاب آتش دور بدار.»

توضیح کوتاه: این آیه، دعای ایده‌آل و جامع مؤمنان را معرفی می‌کند. این دعا خواستار حَسَنَهً (نیکی، خیر و سعادت) هم در دنیا (شامل سلامتی، روزی حلال، علم و…) و هم در آخرت (شامل بخشش، پاداش و بهشت) است و نشان‌دهنده‌ی توازن اسلام میان دنیا و آخرت است.

﴿۲۰۲﴾ أُولَٰئِکَ لَهُمْ نَصِیبٌ مِّمَّا کَسَبُوا ۚ وَاللَّهُ سَرِیعُ الْحِسَابِ

ترجمه: آنان کسانی هستند که بهره‌ای از آنچه کسب کرده‌اند [در هر دو جهان] خواهند داشت؛ و خداوند سریع‌الحساب است.

توضیح کوتاه: این آیه، پاداش گروه دوم (اهل دعای جامع) را تضمین می‌کند. آن‌ها سهم کامل خود را از نتایج اعمالشان (مِّمَّا کَسَبُوا) خواهند گرفت. و با یادآوری سریع‌الحساب بودن خداوند، مؤمنان را به سرعت در عمل نیک تشویق می‌کند.