این بخش از سوره بقره، پس از بحث احکام زناشویی، دستور مهمی درباره نماز را مطرح می‌کند، سپس به حکمی تکمیلی درباره زنان بیوه می‌پردازد و در نهایت، با ذکر یک داستان تاریخی، حکمت ترس از مرگ و تشویق به جهاد و قرض نیکو را بیان می‌کند. این آیات را با ترجمه‌ای روان و زیبا و توضیحات کوتاه تقدیم می‌کنم:

🕌 اهمیت نماز، حقوق زنان بیوه و درس‌هایی از تاریخ (بقره، آیات ۲۳۸ تا ۲۴۵)

﴿۲۳۸﴾ حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاهِ الْوُسْطَىٰ وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِینَ

ترجمه: بر [اهمیت و ادای به موقع] همه نمازها و [به‌ویژه] نماز میانه (الصَّلَاهِ الْوُسْطَىٰ) مواظبت کنید و برای خداوند فروتنانه و مطیعانه (قَانِتِینَ) قیام کنید [و نماز بخوانید].

توضیح کوتاه: این آیه، یک فرمان کلیدی درباره‌ی حفظ عبادت است. در میان احکام مفصل فقهی خانواده، تأکید می‌شود که ارتباط با خدا (نماز) نباید فراموش شود. نماز باید به طور کامل و با حضور قلب (قنوت) اقامه شود. اهمیت ویژه‌ای برای نماز وسطی (که اکثر مفسران آن را نماز عصر می‌دانند) قائل شده است.

﴿۲۳۹﴾ فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُکْبَانًا ۖ فَإِذَا أَمِنتُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَمَا عَلَّمَکُم مَّا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ

ترجمه: پس اگر [در سفر یا جهاد، از دشمن] ترسیدید (خِفْتُمْ)، در حال پیاده یا سواره [نماز بخوانید]. و هنگامی که در امان قرار گرفتید، خداوند را یاد کنید، همان‌گونه که به شما آموخت آنچه را نمی‌دانستید.

توضیح کوتاه: این آیه، حکم نماز در حال خطر (نماز خوف) را بیان می‌کند. اگر شرایط عادی اجازه نمی‌دهد که نماز با آرامش و طبق آداب کامل خوانده شود، می‌توان آن را در حال حرکت، پیاده یا سواره انجام داد تا فریضه ترک نشود. پس از رفع خطر، مؤمنان باید خدا را به خاطر هدایت و تعلیمش شکر گزارند.

﴿۲۴۰﴾ وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِیَّهً لِّأَزْوَاجِهِم مَّتَاعًا إِلَى الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْرَاجٍ ۚ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلَا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِی مَا فَعَلْنَ فِی أَنفُسِهِنَّ مِن مَّعْرُوفٍ ۗ وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ

ترجمه: و کسانی از شما که فوت می‌کنند و همسرانی به جا می‌گذارند، باید وصیت کنند که برای همسرانشان، تا یک سال [وسیله] بهره‌مندی [و مخارج] فراهم شود، بدون آنکه [از خانه شوهر] اخراج شوند. پس اگر [خودشان] بیرون رفتند، در آنچه به شیوه‌ی پسندیده درباره‌ی خود انجام دهند، گناهی بر شما نیست. و خداوند توانای مطلق (عَزیزٌ) و حکیم است.

توضیح کوتاه: این آیه، حکم اولیه و مستحب (و در برخی دیدگاه‌ها، منسوخ) را درباره‌ی حقوق زن بیوه بیان می‌کند.

۱. حق مسکن و نفقه یک ساله: این حکم به مرد توصیه می‌کند که وصیت کند همسرش تا یک سال (بیشتر از عده‌ی واجب: چهار ماه و ده روز) بتواند با هزینه‌ی شوهر از دنیا رفته، در خانه بماند و اخراج نشود.

۲. اختیار زن: اگر زن خودش تصمیم به خروج از خانه پس از اتمام عده بگیرد یا ازدواج کند، مانعی نیست. این حکم، نشان‌دهنده‌ی پشتیبانی مالی از زن بیوه در دوران سخت پس از فوت شوهر است.

﴿۲۴۱﴾ وَلِلْمُطَلَّقَاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ ۖ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ

ترجمه: و برای زنان طلاق داده شده [به طور مطلق، حتی آن‌ها که مهریه گرفته‌اند]، [باید] بهره‌ای [مالی] به شیوه‌ی پسندیده (مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ) در نظر گرفته شود. این [وظیفه] حقی است برعهده‌ی پرهیزگاران.

توضیح کوتاه: این آیه، یک اصل کلی اخلاقی-حقوقی را در باب طلاق بیان می‌کند. علاوه بر متعه‌ای که در آیه ۲۳۶ برای زن بدون مهریه واجب شد، این آیه توصیه می‌کند که به طور کلی، همه‌ی زنان مطلقه (حتی آن‌ها که مهریه گرفته‌اند) باید هنگام جدایی، با هدیه‌ای شایسته (مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ) بدرقه شوند. این کار، نه یک قانون صریح، بلکه یک وظیفه‌ی تقوایی (حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِینَ) برای نیکوکاران است.

﴿۲۴۲﴾ کَذَٰلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ

ترجمه: این‌گونه خداوند آیات خود را برای شما روشن می‌سازد، باشد که تعقل کنید [و درک نمایید].

توضیح کوتاه: این آیه، خلاصه‌ی مباحث طولانی فقهی است. هدف از بیان این قوانین دقیق، تنها اجرای کورکورانه نیست، بلکه بصیرت و تعقل (تَعْقِلُونَ) در حکمت این احکام و نظم بخشیدن به جامعه است.

﴿۲۴۳﴾ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ خَرَجُوا مِن دِیَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیَاهُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَٰکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَشْکُرُونَ

ترجمه: آیا [ای پیامبر] به حال کسانی که از ترس مرگ، گروه گروه (أُلُوفٌ) از خانه‌هایشان خارج شدند، ننگریستی؟ پس خداوند به آن‌ها گفت: «بمیرید»، سپس آن‌ها را زنده کرد. به یقین، خداوند نسبت به مردم صاحب فضل است، ولی بیشتر مردم شکرگزاری نمی‌کنند.

توضیح کوتاه: این آیه به داستان قوم بنی اسرائیل یا قوم دیگری اشاره دارد که از ترس طاعون یا جنگ از خانه‌هایشان فرار کردند تا از تقدیر الهی فرار کنند.

۱. پیام اصلی: فرار از مرگ بیهوده است؛ سرنوشت را خداوند تعیین می‌کند. خداوند آن‌ها را میراند و سپس برای عبرت دیگران زنده کرد.

۲. سنت الهی: این واقعه نشان می‌دهد که خداوند بر مردم فضل و نعمت دارد (إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ)، اما ناشکری رایج است.

﴿۲۴۴﴾ وَقَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ

ترجمه: و در راه خدا بجنگید، و بدانید که خداوند شنوا و داناست [و از نیات و فداکاری‌های شما آگاه است].

توضیح کوتاه: این آیه نتیجه‌گیری بلافاصله از آیه قبل است. وقتی مرگ حتمی است و فرار از آن ممکن نیست، پس ترسیدن از مرگ در راه خدا بیهوده است. به جای فرار از مرگ (مانند قوم قبلی)، مؤمن باید شجاعانه در راه خدا بجنگد. خداوند نیت‌های درونی و اقدامات بیرونی مؤمنان را می‌داند (سَمِیعٌ عَلِیمٌ).

﴿۲۴۵﴾ مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَهً ۚ وَاللَّهُ یَقْبِضُ وَیَبْسُطُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ

ترجمه: کیست آن کس که به خداوند وام نیکو (قَرْضًا حَسَنًا) دهد تا خداوند آن را برای او چندین برابر بیافزاید؟ و خداوند است که [روزی را] تنگ می‌گرداند (یَقْبِضُ) و گشاده می‌سازد (یَبْسُطُ)، و به سوی او بازگردانده می‌شوید.

توضیح کوتاه: این آیه، پس از فرمان جهاد، بر اهمیت حمایت مالی از جهاد و نیازمندان تأکید می‌کند.

۱. قرض الحسنه: انفاق در راه خدا، در واقع قرض دادن به خداست (قَرْضًا حَسَنًا) که پاداش آن چندین برابر خواهد شد (أَضْعَافًا کَثِیرَهً).

۲. مالکیت خدا: انفاق‌کننده نباید از فقر بترسد، زیرا سرنوشت روزی و ثروت (قبض و بسط) در دست خداست و بازگشت نهایی همه به سوی اوست.