در ادامه شرح آیات سوره بقره، به دو مَثَل قرآنی درباره وضعیت منافقان و سپس دعوت همگانی به عبادت می‌پردازیم. این آیات را به صورت آیه به آیه، با ترجمه‌ای روان و زیبا و توضیحات کوتاه تقدیم می‌کنم:

✨ تمثیل‌های قرآنی درباره منافقان و دعوت به توحید (بقره، آیات ۱۷ تا ۲۴)

﴿۱۷﴾ مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ نَارًا فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَتَرَکَهُمْ فِی ظُلُمَاتٍ لَّا یُبْصِرُونَ

ترجمه: مَثَل [این منافقان] همچون مَثَل کسی است که آتشی افروخت؛ پس همین که اطرافش را روشن ساخت، خداوند نورشان را برد و آنان را در تاریکی‌هایی رها کرد که هیچ نمی‌بینند.

توضیح کوتاه (مَثَل اول): نفاق ابتدا به منافعی می‌رسد (روشنایی موقت)؛ مثلاً از اجتماع مؤمنان یا دانش مختصری که کسب کرده‌اند بهره می‌برند. اما خداوند آن بهره و روشنایی را می‌گیرد و آن‌ها را در تاریکی جهل و سرگردانی رها می‌کند، زیرا آن‌ها خودشان نور هدایت را خاموش کرده‌اند.

﴿۱۸﴾ صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لَا یَرْجِعُونَ

ترجمه: آن‌ها کر و گنگ و کورند، لذا [از گمراهی خود] بازنمی‌گردند.

توضیح کوتاه: این سه صفت بیانگر فلج شدن ابزارهای درک حقیقت در منافقان است: کر از شنیدن حق، گنگ از بیان حق، و کور از دیدن نشانه‌های حق هستند. این نقص مانع از بازگشت و توبه آن‌ها می‌شود.

﴿۱۹﴾ أَوْ کَصَیِّبٍ مِّنَ السَّمَاءِ فِیهِ ظُلُمَاتٌ وَرَعْدٌ وَبَرْقٌ یَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِم مِّنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ ۚ وَاللَّهُ مُحِیطٌ بِالْکَافِرِینَ

ترجمه: یا [مَثَلشان] همچون بارانی است که از آسمان فرو می‌ریزد و در آن تاریکی‌ها، رعد و برقی هست. آنان از ترس مرگ، انگشتان خود را در گوش‌هایشان می‌گذارند تا از صدای صاعقه‌ها در امان باشند. و خداوند بر کافران احاطه دارد.

توضیح کوتاه (مَثَل دوم): این تمثیل بیانگر ترس و سرگردانی منافقان است. دین برای آن‌ها مانند بارانی پرخیر (نعمت) است، اما دستورات و تکالیف آن (جهاد، ترک ربا و…) برایشان همچون تاریکی، رعد (ترس) و برق (تهدید) است. آن‌ها از ترس عواقب دین‌داری، فرار می‌کنند.

﴿۲۰﴾ یَکَادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ ۖ کُلَّمَا أَضَاءَ لَهُم مَّشَوْا فِیهِ وَإِذَا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قَامُوا ۚ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ

ترجمه: نزدیک است که آن برق، چشمانشان را برُباید. هرگاه که [برق] برایشان روشنایی می‌بخشد، در آن [لحظه] راه می‌روند و چون تاریکی آن‌ها را فرا می‌گیرد، در جای خود می‌ایستند. و اگر خداوند می‌خواست، شنوایی و بینایی‌شان را به‌کلّی می‌بُرد؛ زیرا خداوند بر هر کاری تواناست.

توضیح کوتاه: این نشان می‌دهد که منافقان تنها زمانی به احکام دین عمل می‌کنند که منفعتی زودگذر (روشنایی برق) برایشان داشته باشد، و هرگاه سختی و ترس پیش آید (تاریکی)، می‌ایستند. قدرت مطلق خدا برای سلب نعمت‌های شنوایی و بینایی نیز تأکید می‌شود.

﴿۲۱﴾ یَا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَالَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ

ترجمه: ای مردم! پروردگار خود را پرستش کنید؛ [همان کسی] که شما و پیشینیان شما را آفرید، شاید پرهیزگار شوید.

توضیح کوتاه (دعوت همگانی): پس از شرح حال سه گروه (متقین، کافران و منافقان)، خداوند همه مردم را با دلیل آفرینش به یگانه پرستی (توحید در عبادت) دعوت می‌کند. هدف نهایی این دعوت، رسیدن به مقام تقوا (پرهیزگاری) است.

﴿۲۲﴾ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً وَأَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَّکُمْ ۖ فَلَا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَندَادًا وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ

ترجمه: [همو] که زمین را برای شما بستری آرامش‌بخش، و آسمان را بنایی برافراشته قرار داد؛ و از آسمان، آبی فرو فرستاد، و به وسیله‌ی آن، از میوه‌ها روزی شما را بیرون آورد. پس برای خدا همتایانی قرار ندهید، در حالی که شما می‌دانید.

توضیح کوتاه (دلایل توحید): این آیه با ذکر چهار نعمت بزرگ (آرامش زمین، سقف آسمان، نزول باران، و ثمردهی گیاهان) که همگی نشانه‌ی قدرت یگانه الهی هستند، دلیلی قاطع بر ضرورت توحید ارائه می‌کند و از هرگونه شریک قرار دادن برای خدا (أَندَادًا) نهی می‌نماید.

﴿۲۳﴾ وَإِن کُنتُمْ فِی رَیْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَىٰ عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِّن مِّثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَکُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ

ترجمه: و اگر درباره‌ی آنچه بر بنده‌ی خود (محمد) نازل کرده‌ایم شک دارید، پس یک سوره مانند آن بیاورید؛ و گواهان خود را جز خدا، به کمک بطلبید، اگر راست می‌گویید.

توضیح کوتاه (اثبات حقانیت قرآن): این آیه چالش معروف تحدّی است. برای کسانی که در الهی بودن قرآن تردید دارند، این راه باز است که با کمک هرکسی غیر از خدا (شُهَدَاءَکُم)، حتی یک سوره مانند سوره‌های قرآن بیاورند. این بزرگترین دلیل بر اعجاز قرآن است.

﴿۲۴﴾ فَإِن لَّمْ تَفْعَلُوا وَلَن تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَهُ ۖ أُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ

ترجمه: پس اگر چنین نکردید و هرگز نخواهید توانست که چنین کنید، از آتشی بپرهیزید که سوخت آن، مردم [بدکار] و سنگ‌ها هستند؛ [آتشی] که برای کافران مهیا شده است.

توضیح کوتاه: این آیه، پس از قاطعیت در ناتوانی بشر در مقابل تحدّی (“وَلَن تَفْعَلُوا” – و هرگز نخواهید توانست)، هشدار جدی می‌دهد. آتش جهنم (که سوخت آن انسان‌های بدکار و بت‌های سنگی‌شان است) نتیجه‌ی نپذیرفتن این حق و کفر ورزیدن است.