این بخش از سوره بقره، پس از نفی ریاکاری و منت‌گذاری، به بیان مَثَل انفاق خالصانه می‌پردازد، سپس مثلی کوبنده می‌آورد تا خطر از بین رفتن اعمال نیک را نشان دهد. در پایان نیز بر لزوم انفاق از مال حلال و مبارزه‌ی روانی با وسوسه‌ی شیطان تأکید می‌کند. این آیات را با ترجمه‌ای روان و زیبا و توضیحات کوتاه تقدیم می‌کنم:

🌱 انفاق خالصانه، خطر تباهی عمل و جنگ با وسوسه‌ی شیطان (بقره، آیات ۲۶۵ تا ۲۶۹)

﴿۲۶۵﴾ وَمَثَلُ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِیتًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّهٍ بِرَبْوَهٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَهَا ضِعْفَیْنِ فَإِن لَّمْ یُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ ۗ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ

ترجمه: و مَثَل کسانی که اموالشان را برای طلب رضای خدا و برای استواری و یقین درونی [و ثبات در ایمان] انفاق می‌کنند، همانند باغی است که در نقطه‌ای بلند و مرتفع (رَبْوَهٍ) قرار دارد؛ اگر باران درشت و تند (وَابِلٌ) به آن برسد، میوه‌ی خود را دو برابر می‌دهد، و اگر باران درشت نرسد، شبنم [ملایم] نیز برای آن کافی است [و به هر حال ثمر می‌دهد]. و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بینا است.

توضیح کوتاه: این آیه، نقطه‌ی مقابل مثال ریاکاران (آیه ۲۶۴) است.

۱. انگیزه‌ی انفاق: انفاق باید با دو نیت باشد: طلب رضایت خدا (مَرْضَاتِ اللَّهِ) و تثبیت ایمان درونی (تَثْبِیتًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ).

۲. تشبیه باغ خالص: این باغ (نماد عمل خالص) در جای بلندی (ربوه) قرار دارد؛ یعنی زیرساخت آن قوی و ریشه‌دار است و در معرض سیلاب و فرسایش نیست.

۳. ثمردهی حتمی: عمل خالص، در شرایط عالی (باران شدید/وابل) دو برابر ثمر می‌دهد و حتی در شرایط ضعیف (شبنم/طَلّ)، کاملاً بی ثمر نمی‌ماند. در هر حال، ثمردهی عمل خالص، تضمین شده است.

﴿۲۶۶﴾ أَیَوَدُّ أَحَدُکُمْ أَن تَکُونَ لَهُ جَنَّهٌ مِّن نَّخِیلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِیهَا مِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْکِبَرُ وَلَهُ ذُرِّیَّهٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِیهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ ۗ کَذَٰلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ

ترجمه: آیا کسی از شما دوست دارد که باغی از نخل‌ها و انگورها داشته باشد که از زیر درختان آن نهرها جاری است و برای او در آن، از همه‌ی میوه‌ها وجود دارد، در حالی که پیری به او رسیده و فرزندانی ناتوان دارد، ناگهان گردبادی آتشین به آن باغ برسد و آن را بسوزاند و از بین ببرد؟ خداوند این‌گونه آیات را برای شما روشن می‌سازد تا شاید تفکر کنید.

توضیح کوتاه: این آیه، یک تشبیه دردناک و کوبنده برای تباه شدن عمل نیک به دلیل ریا و منت است.

۱. دارایی ارزشمند: باغ (نماد اعمال نیک فرد) در بهترین حالت است (نخل و انگور و نهرها).

۲. اوج نیاز: صاحب باغ به اوج پیری رسیده و توان کار مجدد ندارد و فرزندان ضعیف (که به ثمر باغ نیاز دارند) دارد. (نماد نیاز شدید انسان به ثواب در قیامت).

۳. ضایعه‌ی مطلق: ناگهان یک گردباد آتشین (اعصار فیه نار) تمام باغ (تمام اعمال) را می‌سوزاند. این آتش نماد ریا، کفر یا منت است که عمل را کاملاً نابود می‌کند، در اوج نیاز فرد به آن.

۴. هدف: این مَثَل برای آن است که مردم عمیقاً بیندیشند (تَتَفَکَّرُونَ) و از نابود کردن سرمایه‌ی معنوی خود پرهیز کنند.

﴿۲۶۷﴾ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنفِقُوا مِن طَیِّبَاتِ مَا کَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَکُم مِّنَ الْأَرْضِ ۖ وَلَا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ وَلَسْتُم بِآخِذِیهِ إِلَّا أَن تُغْمِضُوا فِیهِ ۚ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ

ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از پاکیزه‌ترین چیزهایی که به دست آورده‌اید و از آنچه ما از زمین برای شما خارج کرده‌ایم، انفاق کنید. و قصد اموال ناپاک و پست (الْخَبِیثَ) را نکنید که از آن انفاق نمایید، در حالی که خودتان حاضر نیستید آن را بپذیرید، مگر با اغماض و چشم‌پوشی. و بدانید که خداوند بی‌نیاز و ستوده است.

توضیح کوتاه: این آیه، به کیفیت انفاق می‌پردازد و تأکید دارد که مال انفاقی باید از بهترین‌ها باشد.

۱. انفاق از طیبات: مؤمنان باید از مال حلال و مرغوب (طَیِّبات) انفاق کنند، نه از اموال پست و فاسد (الْخَبِیثَ).

۲. اصل انصاف: انسان‌ها خودشان اموال بد را نمی‌پذیرند، مگر از روی ناچاری یا چشم‌پوشی (إِلَّا أَن تُغْمِضُوا فِیهِ)، پس چرا باید مال بد را به خدا یا بندگان خدا داد؟

۳. تأکید نهایی: خداوند به انفاق شما نیازی ندارد (غَنِیٌّ) و ستوده است (حَمِیدٌ)، لذا تنها عمل خالص و نیکو را می‌پذیرد.

﴿۲۶۸﴾ الشَّیْطَانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَیَأْمُرُکُم بِالْفَحْشَاءِ ۖ وَاللَّهُ یَعِدُکُم مَّغْفِرَهً مِّنْهُ وَفَضْلًا ۗ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ

ترجمه: شیطان شما را از فقر می‌ترساند و شما را به [انجام] کارهای زشتی و ناشایست (الْفَحْشَاءِ) فرمان می‌دهد؛ در حالی که خداوند به شما وعده‌ی آمرزش از جانب خود و فزونی [و نعمت] می‌دهد. و خداوند دارای گشایش [در قدرت و روزی] و دانا است.

توضیح کوتاه: این آیه، یک مبارزه‌ی روانی و عقیدتی بین وعده‌ی شیطان و وعده‌ی خدا را بیان می‌کند.

۱. وعده‌ی شیطان: شیطان با ترساندن از فقر (یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ) مانع انفاق می‌شود و در نتیجه، به کار زشت بخل و دزدی (الْفَحْشَاءِ) فرمان می‌دهد.

۲. وعده‌ی الهی: در مقابل، خداوند وعده‌ی آمرزش گناهان و فزونی نعمت‌ها (مَّغْفِرَهً مِّنْهُ وَفَضْلًا) را می‌دهد.

۳. تضاد: مؤمن باید بین وعده‌ی ترس‌آور شیطان و وعده‌ی رحمت‌بار خدا، یکی را انتخاب کند.

﴿۲۶۹﴾ یُؤْتِی الْحِکْمَهَ مَن یَشَاءُ ۚ وَمَن یُؤْتَ الْحِکْمَهَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْرًا کَثِیرًا ۗ وَمَا یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ

ترجمه: حکمت را به هر کس که بخواهد، عطا می‌کند؛ و به هر کس که حکمت داده شود، به یقین خیر فراوانی به او داده شده است. و [این حقایق را] جز صاحبان خرد و مغزهای پاک (أُولُو الْأَلْبَابِ) به یاد نمی‌آورند.

توضیح کوتاه: این آیه، اوج سلسله مباحث انفاق و حکمت ورای آن را بیان می‌کند.

۱. اهمیت حکمت: حکمت (درک عمیق حقایق، بینش درست، و انجام کار شایسته در زمان شایسته) بزرگ‌ترین عطیه الهی (خَیْرًا کَثِیرًا) است.

۲. ارتباط با انفاق: کسی که حکمت دارد، فریب وعده فقر شیطان را نمی‌خورد و با اخلاص از بهترین مالش انفاق می‌کند.

۳. پذیرش حقایق: تنها خردمندان واقعی (أُولُو الْأَلْبَابِ) هستند که می‌توانند این حقایق پیچیده الهی، وعده‌های خدا، و خطرات ریا و بخل را درک کنند و بپذیرند.