این آیات، ادامه مباحث جنگ احد است و به تبیین هدف از آزمایش‌های الهی، ضرورت جهاد و صبر، و مسئله‌ی جاودانگی رسالت در برابر فانی بودن رسول می‌پردازد.

این آیات را با ترجمه‌ای روان و زیبا و توضیحات کوتاه تقدیم می‌کنم:

⚔️ فلسفه جهاد، پایداری در ایمان و مرگ رسول (آل عمران، آیات ۱۴۱ تا ۱۴۸)

﴿۱۴۱﴾ وَلِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَیَمْحَقَ الْکَافِرِینَ

ترجمه: و [این فراز و نشیب‌ها] برای آن است که خداوند، کسانی را که ایمان آورده‌اند، خالص گرداند (لِیُمَحِّصَ) و کافران را نابود سازد (یَمْحَقَ).

توضیح کوتاه: این آیه، دو هدف دیگر از رخدادهایی مانند احد را بیان می‌کند:

۱. خلوص‌سازی (تمحیص): مؤمنان در کوران حوادث، خالص شده و از گناه و ضعف پاک می‌شوند.

۲. نابودی تدریجی (محق): کافران نیز اگرچه در مواردی پیروز شوند، اما سرانجام به واسطه‌ی مکر و ستم‌هایشان، نابود می‌گردند.

﴿۱۴۲﴾ أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُوا الْجَنَّهَ وَلَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جَاهَدُوا مِنکُمْ وَیَعْلَمَ الصَّابِرِینَ

ترجمه: آیا گمان کردید [بدون آزمایش] وارد بهشت می‌شوید، در حالی که هنوز خداوند کسانی از شما را که جهاد کرده‌اند، نشناخته و صابران را معلوم نکرده است؟

توضیح کوتاه: این آیه، قانون آزمایش الهی را بیان می‌کند. بهشت، بهایی سنگین دارد و صرف ادعای ایمان کفایت نمی‌کند. آزمایش جهاد (عملی) و صبر (استقامت روحی)، دو معیار اصلی برای شناخت مؤمنان واقعی است (منظور از “علم خدا” در اینجا، آشکار شدن حقیقت در عمل است).

﴿۱۴۳﴾ وَلَقَدْ کُنتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِن قَبْلِ أَن تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَیْتُمُوهُ وَأَنتُمْ تَنظُرُونَ

ترجمه: و به یقین شما قبل از آنکه با مرگ [شهادت] روبرو شوید، آرزوی آن را داشتید؛ پس آن را دیدید، در حالی که [به آن] می‌نگریستید.

توضیح کوتاه: این آیه، سرزنش خفیفی به مؤمنانی است که در احد ترسیدند و سستی کردند. آن‌ها قبلاً آرزوی شهادت (مانند شهادت در بدر) داشتند، اما وقتی موقعیت آن پیش آمد، سستی نشان دادند. این آیه به آن‌ها یادآوری می‌کند که باید در عمل به عهد خود پایبند باشند.

﴿۱۴۴﴾ وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ ۚ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَىٰ أَعْقَابِکُمْ ۚ وَمَن یَنقَلِبْ عَلَىٰ عَقِبَیْهِ فَلَن یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئًا ۗ وَسَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ

ترجمه: و محمد جز فرستاده‌ای [از طرف خدا] نیست که قطعاً پیش از او نیز فرستادگانی درگذشتند؛ آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، شما [از دین خود] به عقب برمی‌گردید (انْقَلَبْتُمْ عَلَىٰ أَعْقَابِکُمْ)؟ و هر کس به عقب برگردد، هرگز هیچ زیانی به خدا نمی‌رساند؛ و به زودی خداوند به شکرگزاران پاداش خواهد داد.

توضیح کوتاه: این آیه، یکی از مهم‌ترین آیات قرآن در باب جاودانگی رسالت است که پس از شایعه کشته شدن پیامبر (ص) در احد نازل شد.

۱. فنای رسول: پیامبر نیز مانند سایر رسولان، یک انسان است و ممکن است بمیرد یا کشته شود.

۲. جاودانگی دین: ایمان باید به خدا و رسالت باشد، نه به شخص رسول. بازگشت از دین پس از مرگ پیامبر، نشانه‌ی ضعف ایمان و ضربه زدن به خود است.

۳. پاداش شاکرین: کسانی که پس از مصیبت فقدان رسول، شاکر (ثابت‌قدم) بمانند، پاداش خواهند گرفت.

﴿۱۴۵﴾ وَمَا کَانَ لِنَفْسٍ أَن تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ کِتَابًا مُّؤَجَّلًا ۗ وَمَن یُرِدْ ثَوَابَ الدُّنْیَا نُؤْتِهِ مِنْهَا وَمَن یُرِدْ ثَوَابَ الْآخِرَهِ نُؤْتِهِ مِنْهَا ۚ وَسَنَجْزِی الشَّاکِرِینَ

ترجمه: و هیچ کس نمی‌میرد، مگر به فرمان خدا، [که مرگی] با سرآمد و مدت تعیین‌شده است؛ و هر کس پاداش دنیا را بخواهد، از آن به او می‌دهیم و هر کس پاداش آخرت را بخواهد، از آن به او می‌دهیم؛ و به زودی شکرگزاران را پاداش خواهیم داد.

توضیح کوتاه: این آیه، عقیده‌ی اجل محتوم را تبیین می‌کند (تأکید بر اینکه فرار از جهاد، اجل کسی را عقب نمی‌اندازد).

۱. تقدیر الهی: مرگ هر کس، حتی در جنگ، در زمان مقرر الهی (کِتَابًا مُّؤَجَّلًا) اتفاق می‌افتد.

۲. انتخاب هدف: نتیجه‌ی کار هر کس وابسته به نیت و هدف اوست. اگر هدف، دنیا باشد، همان را می‌یابد و اگر هدف، آخرت باشد، پاداش آن را خواهد دید.

﴿۱۴۶﴾ وَکَأَیِّن مِّن نَّبِیٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَکَانُوا ۗ وَاللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ

ترجمه: و چه بسیار پیامبرانی که توده‌های زیادی از پیروان الهی (رِبِّیُّونَ) به همراه او جنگیدند؛ پس در برابر آنچه در راه خدا به آن‌ها رسید، سستی نکردند و ضعیف نشدند و سر تسلیم [در برابر دشمن] فرود نیاوردند؛ و خداوند شکیبایان را دوست دارد.

توضیح کوتاه: این آیه، برای الگوگیری مؤمنان، به تاریخ جهاد انبیا اشاره می‌کند. مؤمنان راستین (ربّیون) در کنار پیامبران پیشین، با وجود سختی‌ها:

۱. سستی نکردند (مَا وَهَنُوا): از لحاظ عزم و اراده.

۲. ضعیف نشدند (مَا ضَعُفُوا): از لحاظ جسمی و توانایی.

۳. تسلیم نشدند (مَا اسْتَکَانُوا): از لحاظ روحی و در برابر دشمن.

﴿۱۴۷﴾ وَمَا کَانَ قَوْلَهُمْ إِلَّا أَن قَالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَإِسْرَافَنَا فِی أَمْرِنَا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ

ترجمه: و سخن آن‌ها [در آن سختی‌ها] جز این نبود که می‌گفتند: «پروردگارا! گناهانمان و زیاده‌روی‌مان در کارمان را بر ما ببخش، و گام‌های ما را ثابت بدار، و ما را بر گروه کافران پیروز کن.»

توضیح کوتاه: این آیه، دعای ربیّون (مجاهدان راستین) را بیان می‌کند که نشان‌دهنده‌ی درک صحیح آن‌ها از حقیقت نصرت است.

۱. آغاز با استغفار: آن‌ها می‌دانستند که هر نقص و شکست، ریشه در گناهان و زیاده‌روی‌های خودشان دارد (ذُنُوبَنَا وَإِسْرَافَنَا).

۲. طلب ثبات و نصرت: پس از پاکسازی درونی، از خدا ثبات قدم در میدان نبرد و سپس پیروزی را درخواست کردند.

﴿۱۴۸﴾ فَآتَاهُمُ اللَّهُ ثَوَابَ الدُّنْیَا وَحُسْنَ ثَوَابِ الْآخِرَهِ ۗ وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ

ترجمه: پس خداوند پاداش دنیا و پاداش نیکوی آخرت را به آن‌ها عطا کرد؛ و خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد.

توضیح کوتاه: نتیجه‌ی صبر، جهاد، و دعای صادقانه آن‌ها، رسیدن به پاداش در هر دو سرا بود:

۱. ثواب دنیا: پیروزی، غنیمت و عزت.

۲. ثواب آخرت: آمرزش و بهشت جاودانه (حُسْنَ ثَوَابِ الْآخِرَهِ).

این وعده، تشویقی است برای مؤمنان که مانند آن‌ها در زمره‌ی محسنین (نیکوکاران در عمل و نیت) قرار گیرند.