این آیات، با جمع‌بندی مباحث شهادت و زندگی، به یکی از مهم‌ترین اصول مدیریت اسلامی یعنی اخلاق رهبری (نرم‌خویی پیامبر)، شورا و توکل می‌پردازد و در نهایت، به مسئله‌ی غنیمت و فلسفه‌ی بلا در جنگ احد بازمی‌گردد.

این آیات را با ترجمه‌ای روان و زیبا و توضیحات کوتاه تقدیم می‌کنم:

💖 نرم‌خویی، شورا، توکل و جایگاه رسول (آل عمران، آیات ۱۵۸ تا ۱۶۵)

﴿۱۵۸﴾ وَلَئِن مُّتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَى اللَّهِ تُحْشَرُونَ

ترجمه: و اگر بمیرید یا کشته شوید، به سوی خدا محشور خواهید شد.

توضیح کوتاه: این آیه، ادامه تأکید بر عدم فرار از مرگ است. چون بازگشت نهایی (حشر) نزد خداست، فرقی نمی‌کند که انسان در بستر بمیرد یا در جنگ کشته شود. این حقیقت، انگیزه‌ای برای شهادت‌طلبی ایجاد می‌کند.

﴿۱۵۹﴾ فَبِمَا رَحْمَهٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ ۖ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ ۖ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ

ترجمه: پس به [برکت] رحمتی از جانب خدا، با آنان [مردم] نرم‌خو شدی؛ و اگر خشن و سخت‌دل بودی، قطعاً از اطراف تو پراکنده می‌شدند؛ پس از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه و در کارها با آنان مشورت کن؛ اما هنگامی که تصمیم گرفتی [و اراده‌ای کردی]، بر خدا توکل کن؛ زیرا خداوند توکل‌کنندگان را دوست دارد.

توضیح کوتاه: این آیه، یک منشور رفتاری برای رهبران و مربیان، به ویژه پس از شکست احد است:

۱. نرم‌خویی لازمه رهبری: نرمش پیامبر (لِنتَ لَهُمْ) از رحمت الهی است. در مقابل، خشم و سخت‌دلی (فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ) باعث جدایی مردم می‌شود.

۲. برنامه‌ی سه‌گانه: علی‌رغم خطای مؤمنان در احد، پیامبر (ص) مأمور شد: ۱. عفو (گذشت از خطای بشری)، ۲. استغفار (دعای خیر برای پاک شدن گناه)، ۳. شورا (شرکت دادن مردم در امور برای تقویت شخصیت).

۳. توکل پس از عزم: مشورت تا زمان تصمیم‌گیری است. پس از تصمیم قاطع (عَزَمْتَ)، نوبت توکل بر خداست.

﴿۱۶۰﴾ إِن یَنصُرْکُمُ اللَّهُ فَلَا غَالِبَ لَکُمْ ۖ وَإِن یَخْذُلْکُمْ فَمَن ذَا الَّذِی یَنصُرُکُم مِّن بَعْدِهِ ۗ وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ

ترجمه: اگر خداوند شما را یاری کند، هیچ کس بر شما چیره نخواهد شد؛ و اگر شما را خوار کند [و از یاری بازدارد]، پس کیست که بعد از او شما را یاری کند؟ و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند.

توضیح کوتاه: این آیه، اساس اعتماد و توکل را در بالاترین سطح بیان می‌کند:

۱. نصرت قطعی: نصرت خدا، ضامن پیروزی مطلق است (فَلَا غَالِبَ لَکُمْ).

۲. خواری مطلق: سلب توفیق و یاری الهی (یَخْذُلْکُمْ)، به معنای قطع شدن تمام راه‌های کمک است.

۳. تکرار توکل: این آیه دوباره تأکید می‌کند که توکل تنها باید بر خدا باشد (فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ).

﴿۱۶۱﴾ وَمَا کَانَ لِنَبِیٍّ أَن یَغُلَّ ۚ وَمَن یَغْلُلْ یَأْتِ بِمَا غَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَهِ ۚ ثُمَّ تُوَفَّىٰ کُلُّ نَفْسٍ مَّا کَسَبَتْ وَهُمْ لَا یُظْلَمُونَ

ترجمه: و شایسته نیست برای هیچ پیامبری که در غنیمت خیانت کند؛ و هر کس خیانت کند، آنچه را که در آن خیانت کرده، روز قیامت با خود خواهد آورد؛ سپس پاداش (یا مجازات) هر کس به طور کامل داده می‌شود و به آنان ستمی نخواهد شد.

توضیح کوتاه: این آیه، در پاسخ به اتهاماتی درباره‌ی تقسیم غنایم احد (یا تأکید بر پرهیز از دنیاطلبی در پی ماجرای غنایم)، حکم خیانت در اموال عمومی (غلول: خیانت در غنایم) را بیان می‌کند.

۱. نزاهت پیامبر: پیامبر (ص) هرگز در اموال عمومی خیانت نمی‌کند.

۲. مجازات در قیامت: هر خائن باید عین مال خیانت شده را در قیامت با خود حمل کند.

۳. عدل مطلق: مجازات هیچ کس کم و زیاد نمی‌شود (لَا یُظْلَمُونَ).

﴿۱۶۲﴾ أَفَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَ اللَّهِ کَمَن بَاءَ بِسَخَطٍ مِّنَ اللَّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ ۚ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ

ترجمه: آیا کسی که از خشنودی خدا پیروی کند، مانند کسی است که مستوجب خشم خدا شده و جایگاهش جهنم است؟ و چه بد سرانجامی است.

توضیح کوتاه: این آیه، یک مقایسه‌ی اساسی میان مؤمنان و خائنان (یا متقین و کافران) انجام می‌دهد. ارزش کسانی که هدفشان رضایت خداست، با کسانی که مستحق خشم و سخط الهی هستند، یکسان نیست.

﴿۱۶۳﴾ هُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِمَا یَعْمَلُونَ

ترجمه: آنان [در آخرت] دارای درجات و مراتبی نزد خدا هستند؛ و خداوند به آنچه انجام می‌دهند بینا است.

توضیح کوتاه: این آیه، به تفاوت رتبه‌ها و مقام‌ها (دَرَجَاتٌ) در بهشت و جهنم اشاره دارد. بر اساس میزان ایمان، اخلاص، جهاد و عمل، مقام افراد نزد خدا متفاوت است، و خدا از ریزترین اعمال آن‌ها باخبر است.

﴿۱۶۴﴾ لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَإِن کَانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ

ترجمه: به یقین، خداوند بر مؤمنان منت نهاد، هنگامی که پیامبری از میان خودشان در آن‌ها برانگیخت، تا آیات او را بر آنان بخواند و آنان را تزکیه کند و کتاب و حکمت به آن‌ها بیاموزد، در حالی که قطعاً پیش از آن در گمراهی آشکار بودند.

توضیح کوتاه: این آیه، عظمت نعمت بعثت پیامبر و رسالت او را بیان می‌کند. هدف اصلی بعثت، فراتر از ابلاغ است:

۱. تلاوت آیات: انتقال پیام الهی.

۲. تزکیه (یُزَکِّیهِمْ): تربیت و پاکسازی روحی مؤمنان.

۳. تعلیم کتاب و حکمت: آموزش علم و معرفت حقیقی.

این کار، مؤمنان را از گمراهی پیشین نجات داد.

﴿۱۶۵﴾ أَوَلَمَّا أَصَابَتْکُم مُّصِیبَهٌ قَدْ أَصَبْتُم مِّثْلَیْهَا قُلْتُمْ أَنَّىٰ هَٰذَا ۖ قُلْ هُوَ مِنْ عِندِ أَنفُسِکُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ

ترجمه: آیا هنگامی که به شما [در احد] مصیبتی رسید، در حالی که شما [در بدر] دو برابر آن را به دشمن رسانده بودید، گفتید: «این [مصیبت] از کجا [و چرا] به ما رسید؟» بگو: «این از جانب خود شماست [به دلیل نافرمانی از دستور پیامبر]؛» به یقین، خداوند بر هر چیزی تواناست.

توضیح کوتاه: این آیه، درس نهایی احد را جمع‌بندی می‌کند.

۱. توبیخ و یادآوری: مؤمنان در احد، ۷۰ شهید دادند، در حالی که در بدر ۱۴۰ نفر از کفار را کشته یا اسیر کرده بودند (مِثْلَیْهَا). سؤال آن‌ها از علت مصیبت بود.

۲. علت بلا: علت شکست، نه ضعف قدرت الهی، بلکه نافرمانی و دنیاطلبی خود مؤمنان (هُوَ مِنْ عِندِ أَنفُسِکُمْ) بود. این تأکید بر اصل مسئولیت‌پذیری در قبال اعمال است.