سوره مبارکه نساء با خطاب به تمام انسان‌ها آغاز می‌شود و بلافاصله به مباحث حیاتی تقوا، حقوق زن و مرد (به ویژه در مورد ازدواج و میراث)، و حقوق یتیمان می‌پردازد.

این آیات را با ترجمه‌ای روان و زیبا و توضیحات کوتاه تقدیم می‌کنم:

👨‍👩‍👧‍👦 آغاز سوره نساء: تقوا، خانواده و حقوق یتیمان (آیات ۱ تا ۶)

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِیمِ

به نام خداوند بخشنده و مهربان

﴿۱﴾ یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَهٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا کَثِیرًا وَنِسَاءً ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ ۚ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلَیْکُمْ رَقِیبًا

ترجمه: ای مردم! از پروردگارتان پروا کنید؛ همان کسی که شما را از یک نفس [آدم] آفرید و همسرش را نیز از او خلق کرد و از آن دو، مردان و زنان بسیاری را پراکنده ساخت؛ و از خدایی که به [نام] او از یکدیگر درخواست می‌کنید، و [نیز از قطع رابطه‌ی] خویشاوندان، پروا نمایید؛ زیرا خداوند همواره مراقب شماست.

توضیح کوتاه: این آیه، اساس تقوای اجتماعی را بیان می‌کند.

۱. توحید مبدأ: همه انسان‌ها از یک ریشه (نفس واحده) هستند؛ پس اساس برابری انسان‌هاست.

۲. تقوای دوجانبه: پرهیزکاری نسبت به خدا (که با نام او قسم و درخواست می‌کنید) و پرهیزکاری نسبت به خویشاوندان (الأَرْحَامَ) که شامل حفظ حقوق آن‌هاست.

۳. نظارت مطلق: یادآوری این نکته که خداوند همواره ناظر بر اعمال انسان‌هاست (رَقِیبًا).

﴿۲﴾ وَآتُوا الْیَتَامَىٰ أَمْوَالَهُمْ ۖ وَلَا تَتَبَدَّلُوا الْخَبِیثَ بِالطَّیِّبِ ۖ وَلَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَهُمْ إِلَىٰ أَمْوَالِکُمْ ۚ إِنَّهُ کَانَ حُوبًا کَبِیرًا

ترجمه: و اموال یتیمان را به آنان [پس از بلوغ] بدهید؛ و [اموال] ناپاک [و بی‌ارزش خود] را با [اموال] پاک [و مرغوب یتیمان] عوض نکنید؛ و اموال آن‌ها را به اموال خود اضافه کرده و [با هم مخلوط کرده و به ناحق] نخورید؛ زیرا این کار گناهی بزرگ است.

توضیح کوتاه: این آیه، بر حفاظت مطلق از اموال یتیمان تأکید می‌کند.

۱. نهی از دو نوع خیانت:

* تبدیل: عوض کردن مال خوب یتیم با مال بد خود.

* اختلاط و تصاحب: مخلوط کردن مال یتیم با مال خود به قصد خوردن و مصرف ناحق.

۲. مجازات: این خیانت (حُوبًا کَبِیرًا) یعنی گناهی بزرگ و نابخشودنی است.

﴿۳﴾ وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِی الْیَتَامَىٰ فَانکِحُوا مَا طَابَ لَکُم مِّنَ النِّسَاءِ مَثْنَىٰ وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ ۖ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَهً أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ ۚ ذَٰلِکَ أَدْنَىٰ أَلَّا تَعُولُوا

ترجمه: و اگر ترسیدید که نتوانید عدالت را درباره‌ی [ازدواج با] یتیمان [دختر] رعایت کنید، پس از [سایر] زنانی که مورد پسند شما هستند، دو، یا سه، یا چهار همسر بگیرید؛ و اگر ترسیدید که نتوانید میان آن‌ها عدالت برقرار کنید، پس [تنها] یک همسر بگیرید، یا از کنیزان و مملوکانِ خود اکتفا کنید؛ این [یک همسر گرفتن] نزدیک‌تر است به اینکه ستم نکنید و عیال‌وار نشوید.

توضیح کوتاه: این آیه، شرط اصلی تعدد زوجات را بیان می‌کند.

۱. بستر تاریخی: این آیه در ابتدا، برای حل مشکل سرپرستان یتیمانی که می‌خواستند با دختران یتیم تحت سرپرستی خود ازدواج کنند اما از رعایت عدالت بیم داشتند، نازل شد.

۲. تحدید و شرط: تعدد زوجات (مَثْنَىٰ وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ) تنها تا عدد چهار محدود شد و اصلی‌ترین شرط آن رعایت عدالت مطلق است.

۳. اولویت یک همسر: اگر بیم عدم عدالت وجود داشت، ازدواج با یک همسر واجب می‌شود؛ زیرا یک همسری نزدیک‌ترین راه برای دوری از ستم (أَلَّا تَعُولُوا) و انحراف است.

﴿۴﴾ وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَهً ۚ فَإِن طِبْنَ لَکُمْ عَن شَیْءٍ مِّنْهُ نَفْسًا فَکُلُوهُ هَنِیئًا مَّرِیئًا

ترجمه: و مهریه‌ی زنان را به عنوان یک هدیه [و عطیه واجب] با رضایت کامل به آنان بپردازید؛ پس اگر خودشان با رضایت خاطر چیزی از آن را به شما بخشیدند، آن را گوارا و حلال مصرف کنید.

توضیح کوتاه: این آیه، حقوق مالی زن (مهریه) را تثبیت می‌کند.

۱. واجب بودن مهریه: مهریه (صَدُقَاتِهِنَّ) حق منحصر به فرد زن است و باید به عنوان یک عطیه الهی (نِحْلَهً) و بدون اجبار به او داده شود.

۲. مالکیت زن: تنها در صورتی که زن با رضایت کامل و از صمیم قلب (طِبْنَ لَکُمْ عَن شَیْءٍ مِّنْهُ نَفْسًا) بخشی از آن را ببخشد، مرد می‌تواند آن را مصرف کند.

﴿۵﴾ وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیَامًا وَارْزُقُوهُمْ فِیهَا وَاکْسُوهُمْ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَّعْرُوفًا

ترجمه: و اموالتان را که خداوند آن را وسیله‌ی پایداری زندگی شما قرار داده است، به دست سفیهان [کم‌خرد و نابالغ] ندهید؛ و [در عوض،] از همان اموال به آن‌ها روزی و لباس دهید و با آن‌ها گفتاری شایسته و پسندیده داشته باشید.

توضیح کوتاه: این آیه، به حفاظت از اموال جامعه در برابر سوء مدیریت اشاره دارد.

۱. منع از سفیهان: اموال (حتی اگر سفیه، فرزند یا تحت کفالت شما باشد) نباید به دست افراد کم‌خرد (السُّفَهَاءَ) داده شود، زیرا مال، اساس برپایی و نظم اجتماعی (قِیَامًا) است.

۲. وظایف سرپرست: سرپرست باید نیازهای مادی سفیه (روزى و لباس) را تأمین کرده و در عین حال با او به نیکی و شایستگی سخن گوید (قَوْلًا مَّعْرُوفًا).

﴿۶﴾ وَابْتَلُوا الْیَتَامَىٰ حَتَّىٰ إِذَا بَلَغُوا النِّکَاحَ فَإِنْ آنَسْتُم مِّنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوَالَهُمْ ۖ وَلَا تَأْکُلُوهَا إِسْرَافًا وَبِدَارًا أَن یَکْبَرُوا ۚ وَمَن کَانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ ۖ وَمَن کَانَ فَقِیرًا فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ ۚ فَإِذَا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوَالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَیْهِمْ ۚ وَکَفَىٰ بِاللَّهِ حَسِیبًا

ترجمه: و یتیمان را بیازمایید تا زمانی که به سن ازدواج برسند؛ پس اگر در آنان کمال عقلی [و رشد اقتصادی] یافتید، اموالشان را به آنان بسپارید؛ و آن‌ها را از روی اسراف و شتاب [برای اینکه زودتر تمام شود]، پیش از آنکه بزرگ شوند، نخورید؛ و هر کس [از سرپرستان] توانگر است، باید [از خوردن مال یتیم] پرهیز کند؛ و هر کس فقیر است، می‌تواند به اندازه متعارف [و دستمزد کارش] بخورد؛ و هنگامی که اموالشان را به آن‌ها دادید، بر آنان شاهد بگیرید؛ و کافی است که خداوند حسابگر [اعمال شما] باشد.

توضیح کوتاه: این آیه، دستورالعمل کامل مدیریت اموال یتیمان و زمان تحویل آن را بیان می‌کند.

۱. آزمون رشد: تحویل اموال، مشروط به دو بلوغ است: بلوغ جنسی (بَلَغُوا النِّکَاحَ) و بلوغ فکری و اقتصادی (رُشْدًا).

۲. قاعده سرپرستی: سرپرست غنی باید کاملاً از مال یتیم پرهیز کند (فَلْیَسْتَعْفِفْ) و سرپرست فقیر می‌تواند به اندازه شایسته و دستمزد عرفی (بِالْمَعْرُوفِ) از آن استفاده کند.

۳. لزوم شاهد: برای جلوگیری از اختلاف و اتهام، هنگام تحویل اموال، شاهد گرفتن واجب است.

۴. حسابگری خدا: در نهایت، حسابرس اصلی، خداست (حَسِیبًا).