این آیات، ادامه مباحث احکام خانواده و زناشویی در سوره بقره است و به طور خاص به احکام سوگند (ایمان)، ایلاء (سوگند به ترک همبستری)، عده‌ی طلاق، حق رجوع و احکام طلاق‌های پی‌درپی می‌پردازد. این آیات را با ترجمه‌ای روان و زیبا و توضیحات کوتاه تقدیم می‌کنم:

💍 احکام سوگند، ایلاء، عده و طلاق (بقره، آیات ۲۲۵ تا ۲۳۰)

﴿۲۲۵﴾ لَّا یُؤَاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمَانِکُمْ وَلَٰکِن یُؤَاخِذُکُم بِمَا کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ ۗ وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ

ترجمه: خداوند شما را به سبب سوگندهای لغو [= بی‌منظور و بی‌قصد] مؤاخذه نمی‌کند، ولی شما را به سبب آنچه دل‌هایتان قصد کرده و کسب نموده است، مؤاخذه می‌کند. و خداوند آمرزنده و بردبار است.

توضیح کوتاه: این آیه، انواع سوگند را مشخص می‌کند. سوگند لغو (مثل «نه به خدا»، «آره به خدا» که از روی عادت بر زبان می‌آید) فاقد عقوبت اخروی است. اما آنچه مجازات دارد، سوگندی است که با قصد و نیت قلبی (بِمَا کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ) برای دروغ گفتن یا عمل نکردن به آن، همراه باشد. صفات غَفُورٌ حَلِیمٌ نشان‌دهنده بخشش الهی در برابر لغزش‌ها و سوگندهای بی‌منظور است.

﴿۲۲۶﴾ لِّلَّذِینَ یُؤْلُونَ مِن نِّسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَهِ أَشْهُرٍ ۖ فَإِن فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ

ترجمه: برای کسانی که سوگند می‌خورند که با زنانشان نزدیکی نکنند (یُؤْلُونَ)، مهلت چهار ماه انتظار است. پس اگر [از سوگند خود برگشتند و] بازگشتند [و آمیزش کردند]، خداوند قطعاً آمرزنده و مهربان است.

توضیح کوتاه: این آیه، حکم فقهی ایلاء را بیان می‌کند. در جاهلیت، مردان با سوگند به ترک نزدیکی، همسران خود را در بلاتکلیفی نگه می‌داشتند. اسلام این مدت بلاتکلیفی را محدود به چهار ماه کرد. پس از پایان این مهلت، مرد یا باید به زندگی زناشویی برگردد (فاءُوا) و کفاره‌ی قسم بدهد (که مشمول مغفرت الهی است)، یا تصمیم به طلاق بگیرد.

﴿۲۲۷﴾ وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ

ترجمه: و اگر [پس از پایان مهلت] تصمیم به طلاق گرفتند، [بدانند که] خداوند شنوا و داناست.

توضیح کوتاه: این آیه، نتیجه‌ی دوم ایلاء را بیان می‌کند. اگر مرد نخواست به زندگی بازگردد، راه طلاق را باید در پیش بگیرد. این آیه هشداری است به کسانی که طلاق را بدون رعایت حقوق همسر و با نیت‌های مخرب انجام می‌دهند؛ زیرا خداوند از نیات پنهان آنان (سمیع و علیم) باخبر است.

﴿۲۲۸﴾ وَالْمُطَلَّقَاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلَاثَهَ قُرُوءٍ ۚ وَلَا یَحِلُّ لَهُنَّ أَن یَکْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِی أَرْحَامِهِنَّ إِن کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ ۚ وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذَٰلِکَ إِنْ أَرَادُوا إِصْلَاحًا ۚ وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ ۚ وَلِلرِّجَالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَهٌ ۗ وَاللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ

ترجمه: و زنان طلاق داده شده باید به مدت سه بار پاک شدن [سه قُروء] برای خودشان انتظار بکشند. و برای آن‌ها حلال نیست که آنچه را خداوند در رحمشان آفریده [= حمل]، پنهان کنند، اگر به خدا و روز قیامت ایمان دارند. و شوهرانشان در طول این مدت، برای بازگرداندن آن‌ها (رَدِّهِنَّ)، اگر قصد اصلاح داشته باشند، سزاوارترند. و برای زنان، همانند وظایفی که بر عهده دارند، حقوقی شایسته و پسندیده (بِالْمَعْرُوفِ) وجود دارد. و البته مردان نسبت به آنان، یک درجه برتری دارند. و خداوند توانا و حکیم است.

توضیح کوتاه: این آیه، طول عده‌ی طلاق رجعی را بیان می‌کند (سه قُرْء، که در فقه شیعه و برخی اهل سنت به معنای سه دوره پاکی است).

۱. هدف عده: مشخص شدن وضعیت بارداری و حفظ نسب است، از این رو کتمان حمل (مَا خَلَقَ اللَّهُ فِی أَرْحَامِهِنَّ) شدیداً ممنوع است.

۲. حق رجوع: شوهر در این مدت، حق دارد همسر را بازگرداند (أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ)، مشروط بر اینکه قصد اصلاح زندگی را داشته باشد.

۳. توازن حقوق: حقوق و وظایف زن و مرد باید متقابل و متوازن (مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ) و بر اساس عرف پسندیده باشد.

۴. برتری مرد: برتری درجه‌ی مرد (دَرَجَهٌ) به دلیل وظیفه مدیریت خانواده، مسئولیت‌های مالی و تصمیم‌گیری نهایی است.

﴿۲۲۹﴾ الطَّلَاقُ مَرَّتَانِ ۖ فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ ۗ وَلَا یَحِلُّ لَکُمْ أَن تَأْخُذُوا مِمَّا آتَیْتُمُوهُنَّ شَیْئًا إِلَّا أَن یَخَافَا أَلَّا یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ ۖ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ فَلَا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا فِیمَا افْتَدَتْ بِهِ ۗ تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَعْتَدُوهَا ۚ وَمَن یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولَٰئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ

ترجمه: طلاق [رجعی] دو بار است. پس از آن، یا [نگهداری و] امساک به شیوه‌ی پسندیده یا رها کردن (تَسْرِیحٌ) با نیکی [و احسان] است. و برای شما حلال نیست که چیزی از آنچه به زنان داده‌اید [= مهریه] پس بگیرید، مگر آنکه هر دو بترسند که نتوانند حدود الهی [= وظایف زندگی زناشویی] را برپا دارند. پس اگر شما [= حاکمان] بیم داشتید که آن دو حدود الهی را برپا نمی‌کنند، گناهی بر آن‌ها نیست در مورد آنچه زن با آن خود را بازخرید می‌کند (فِیمَا افْتَدَتْ بِهِ) [= طلاق خلع]. این‌ها مرزهای الهی است، پس از آن‌ها تجاوز نکنید. و کسانی که از مرزهای خدا تجاوز کنند، آنان همان ستمکارانند.

توضیح کوتاه: این آیه، نظام طلاق در اسلام را بر مبنای عدم شتاب‌زدگی و فرصت بازگشت قرار می‌دهد.

۱. تعداد طلاق: طلاق رجعی (قابل برگشت) تنها دو بار مجاز است. در هر بار، پس از طلاق یا باید با نیکی رجوع شود یا با احسان رها گردد.

۲. مهریه و خلع: پس گرفتن مهریه پس از طلاق حرام است. مگر در مورد طلاق خُلع، یعنی زمانی که زن به قدری از مرد کراهت دارد که می‌ترسد حدود خدا را رعایت نکند، در این حالت، زن می‌تواند مالی را بپردازد (فِدْیه) تا مرد او را طلاق دهد.

۳. هشدار پایانی: این احکام، حدود الهی هستند و تجاوز از آن‌ها ظلم است.

﴿۲۳۰﴾ فَإِن طَلَّقَهَا فَلَا تَحِلُّ لَهُ مِن بَعْدُ حَتَّىٰ تَنکِحَ زَوْجًا غَیْرَهُ ۗ فَإِن طَلَّقَهَا فَلَا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا أَن یَتَرَاجَعَا إِن ظَنَّا أَن یُقِیمَا حُدُودَ اللَّهِ ۗ وَتِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ یُبَیِّنُهَا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ

ترجمه: پس اگر [برای سومین بار] او را طلاق داد، دیگر از آن پس بر او حلال نخواهد بود، مگر اینکه با شوهری غیر از او ازدواج کند. پس اگر [شوهر دوم] او را طلاق داد، در این صورت گناهی بر آن دو [زن و شوهر اول] نیست که به یکدیگر بازگردند (یَتَرَاجَعَا)، در صورتی که گمان کنند می‌توانند حدود الهی را برپا دارند. و این‌ها مرزهای الهی است که خداوند آن‌ها را برای گروهی که می‌دانند، بیان می‌کند.

توضیح کوتاه: این آیه، حکم طلاق سوم (طلاق بائن) را بیان می‌کند. پس از دو طلاق و دو رجوع، طلاق سوم زن را بر مرد حرام ابدی می‌کند، مگر آنکه زن با مرد دیگری ازدواج کرده و پس از مدتی با طلاق یا فوت، از او جدا شود (حتی تَنکِحَ زَوْجًا غَیْرَهُ). این حکم (تحلیل یا محلل) برای جلوگیری از سوء استفاده مردان از حق طلاق و تکرار بی‌دلیل آن وضع شده است. بازگشت مجدد (رجوع پس از محلل) نیز منوط به ظنّ به رعایت حدود الهی است.