این بخش از سوره بقره به پایان احکام حج در مِنی می‌پردازد، سپس به معرفی دو تیپ متضاد از انسان‌ها (منافق فریبکار و مؤمن مخلص) می‌پردازد و با دعوت به اسلام کامل و هشدار به سرانجام کار، به اتمام می‌رسد. این آیات را با ترجمه‌ای روان و زیبا و توضیحات کوتاه تقدیم می‌کنم:

🚶‍♂️ پایان مناسک حج، نفاق و اخلاص (بقره، آیات ۲۰۳ تا ۲۱۰)

﴿۲۰۳﴾ وَاذْکُرُوا اللَّهَ فِی أَیَّامٍ مَّعْدُودَاتٍ ۚ فَمَن تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلَا إِثْمَ عَلَیْهِ وَمَن تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَیْهِ ۚ لِمَنِ اتَّقَىٰ ۗ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ

ترجمه: و خدا را در روزهای معیّن [= ایام تشریق در مِنی] یاد کنید. پس کسی که در دو روز شتاب کند [و اعمالش را تمام کند] گناهی بر او نیست، و کسی که تأخیر کند [و روز سوم را نیز بماند] گناهی بر او نیست. این [تخفیف] برای کسی است که پرهیزگاری کند. و از خدا بپرهیزید و بدانید که شما به سوی او محشور خواهید شد.

توضیح کوتاه: این آیه، ادامه احکام مِنی (پس از عید قربان) است که ایام تشریق نامیده می‌شوند.

۱. ذکر خدا: در این روزها (معمولاً ۱۱، ۱۲ و ۱۳ ذی‌الحجه)، ذکر خدا (با رمی جمرات و دعا) بسیار تأکید شده است.

۲. اختیار در اقامت: به حاجیان اختیار داده شده که اگر بخواهند می‌توانند بعد از روز دوم (یوم النفر اول) تعجیل کرده و مِنی را ترک کنند، یا تا روز سوم (یوم النفر آخر) تأخیر کنند. هر دو انتخاب، برای اهل تقوا مجاز است.

۳. یادآوری معاد: تأکید بر تقوا و یادآوری معاد (إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ) به عنوان هدف نهایی مناسک.

﴿۲۰۴﴾ وَمِنَ النَّاسِ مَن یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَیُشْهِدُ اللَّهَ عَلَىٰ مَا فِی قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ

ترجمه: و از میان مردم کسانی هستند که سخنشان در زندگی دنیا تو را شگفت‌زده می‌کند و خدا را بر آنچه در دل دارند گواه می‌گیرند، در حالی که او دشمن‌ترین و ستیزه‌جوترینِ [انسان‌ها] در مخاصمه است.

توضیح کوتاه: این آیه، تصویری از منافق فریبکار ارائه می‌دهد. او در ظاهر و گفتار بسیار فصیح، جذاب و دلنشین است و حتی برای اثبات پاکی نیتش، خدا را شاهد می‌گیرد، اما در باطن، به دلیل شدت کینه و دشمنی با حق، لجوج‌ترین دشمن (أَلَدُّ الْخِصَامِ) است.

﴿۲۰۵﴾ وَإِذَا تَوَلَّىٰ سَعَىٰ فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیهَا وَیُهْلِکَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ ۗ وَاللَّهُ لَا یُحِبُّ الْفَسَادَ

ترجمه: و هنگامی که [پشت کرده و] روی برمی‌گرداند، در زمین می‌کوشد تا در آن فساد به پا کند و کشت و نسل [= منابع طبیعی و انسان‌ها] را نابود سازد؛ و خداوند فساد را دوست ندارد.

توضیح کوتاه: این آیه، عمل این منافق را فاش می‌کند. او نه تنها فاسد است، بلکه فعالانه در پی فساد و تخریب جامعه است. بدترین نوع فساد، نابودی حَرث و نَسل (تولیدات کشاورزی، اقتصادی و انسانی) است که ستون‌های حیات جامعه هستند. این کار در تضاد کامل با محبت الهی است، چرا که خداوند فساد را دوست ندارد.

﴿۲۰۶﴾ وَإِذَا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّهُ بِالْإِثْمِ ۚ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ ۚ وَلَبِئْسَ الْمِهَادُ

ترجمه: و هنگامی که به او گفته شود: «از خدا بترس [و تقوا پیشه کن]»، غرور ناشی از گناه او را فرامی‌گیرد [و او را به پذیرش حق باز می‌دارد]. پس جهنم برای او کافی است؛ و چه بستر بدی است!

توضیح کوتاه: این آیه، اوج بیماری روحی منافق را نشان می‌دهد. هنگامی که نصیحت می‌شود، به جای پذیرش، غرور و خودبزرگ‌بینی (الْعِزَّهُ) او را به گناه بیشتر وا می‌دارد. سرانجام و جایگاه نهایی او جهنم است که بدترین محل استراحت و اقامت است (لَبِئْسَ الْمِهَادُ).

﴿۲۰۷﴾ وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ

ترجمه: و از مردم کسانی هستند که جان خود را در طلب رضایت خداوند می‌فروشند؛ و خداوند نسبت به بندگان بسیار مهربان است.

توضیح کوتاه: این آیه، در مقابل منافق مفسد، الگوی مؤمن مخلص را معرفی می‌کند. این مؤمن، جان و مال خود را با خدا معامله می‌کند (یَشْرِی نَفْسَهُ) و تنها هدفش رضایت خدا (مَرْضَاتِ اللَّهِ) است. این فداکاری، در پرتو رحمت و مهربانی بی‌کران خدا (رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ) است.

﴿۲۰۸﴾ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّهً وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ ۚ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ

ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! به طور کامل وارد صلح [= اسلام] شوید و از گام‌های شیطان پیروی نکنید؛ زیرا او دشمن آشکار شماست.

توضیح کوتاه: این آیه، فرمانی مهم برای جامعیت در اسلام صادر می‌کند. مؤمنان نباید در دین گزینشی عمل کنند (مانند منافقان که فقط ظاهر را می‌پذیرند)؛ بلکه باید به طور کامل و با تمام وجود (کَافَّهً) وارد سِلْم (صلح و اسلام) شوند. این کار، مستلزم عدم پیروی از وسوسه‌ها و گام‌های شیطان (خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ) است.

﴿۲۰۹﴾ فَإِن زَلَلْتُم مِّن بَعْدِ مَا جَاءَتْکُمُ الْبَیِّنَاتُ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ

ترجمه: پس اگر بعد از آنکه نشانه‌های روشن [حق] به شما رسید، لغزیدید [و منحرف شدید]، پس بدانید که خداوند قادر مطلق (عَزیزٌ) و حکیم است.

توضیح کوتاه: این آیه، هشداری جدی به مؤمنان است. اگر کسی پس از آشکار شدن حق (الْبَیِّنَاتُ) از مسیر منحرف شود (زَلَلْتُم)، باید عواقب آن را بپذیرد. یادآوری صفات عَزیزٌ (شکست‌ناپذیر و صاحب قدرت) و حکیم (مجازاتش از روی حکمت است) به این معنی است که هیچ‌کس نمی‌تواند از فرمان و کیفر خدا بگریزد.

﴿۲۱۰﴾ هَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا أَن یَأْتِیَهُمُ اللَّهُ فِی ظُلَلٍ مِّنَ الْغَمَامِ وَالْمَلَائِکَهُ وَقُضِیَ الْأَمْرُ ۚ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ

ترجمه: آیا [این سرپیچی‌کنندگان] انتظاری جز این دارند که خداوند در سایه‌هایی از ابر، همراه با فرشتگان، به سوی آن‌ها بیاید و کار [حکم و داوری] تمام شود؟ و [بدانید که] همه‌ی امور به سوی خداوند بازگردانده می‌شود.

توضیح کوتاه: این آیه، هشداری قاطع درباره‌ی عاقبت کسانی است که از پذیرش دعوت کامل به اسلام (سِلْم) خودداری می‌کنند. آن‌ها منتظرند تا کار به جایی برسد که داوری و قضاوت نهایی (وَقُضِیَ الْأَمْرُ) انجام شود (که ممکن است اشاره به قیامت یا عذاب استیصال در دنیا باشد). این هشدار تأکید می‌کند که سرانجام، تمام امور و قضاوت‌ها به دست خداوند است.