این بخش از سوره بقره، به سؤال از سرنوشت امت‌های پیشین، وضعیت کافران و مؤمنان در دنیا و آخرت، فلسفه‌ی فرستادن پیامبران و سنت الهی آزمون مؤمنان در سختی‌ها می‌پردازد. این آیات را با ترجمه‌ای روان و زیبا و توضیحات کوتاه تقدیم می‌کنم:

📖 عبرت از بنی اسرائیل، فلسفه نبوت و سنت آزمون (بقره، آیات ۲۱۱ تا ۲۱۵)

﴿۲۱۱﴾ سَلْ بَنِی إِسْرَائِیلَ کَمْ آتَیْنَاهُم مِّنْ آیَهٍ بَیِّنَهٍ ۗ وَمَن یُبَدِّلْ نِعْمَهَ اللَّهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ

ترجمه: از بنی اسرائیل بپرس: «چندین معجزه و نشانه‌ی آشکار (آیَهٍ بَیِّنَهٍ) به آن‌ها دادیم؟» و هر کس نعمت خدا را، پس از آنکه به او رسید، تغییر دهد [= کفران کند و حق را کتمان کند]، قطعاً خداوند سخت کیفر است.

توضیح کوتاه: این آیه، به امت اسلام هشدار می‌دهد که از سرنوشت بنی اسرائیل عبرت بگیرند. بنی اسرائیل با وجود مشاهده‌ی معجزات فراوان (آیَهٍ بَیِّنَهٍ) و نعمت‌های الهی، حقایق را تحریف کردند و کفران نعمت کردند (یُبَدِّلْ نِعْمَهَ اللَّهِ). نتیجه‌ی چنین عملی، عذاب و کیفر سخت الهی است.

﴿۲۱۲﴾ زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا الْحَیَاهُ الدُّنْیَا وَیَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا ۘ وَالَّذِینَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَهِ ۗ وَاللَّهُ یَرْزُقُ مَن یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ

ترجمه: زندگی دنیا برای کسانی که کفر ورزیدند، آراسته و زیبا شده است؛ و آنان مؤمنان را مسخره می‌کنند، در حالی که پرهیزگاران در روز قیامت برتر از آن‌ها قرار دارند. و خداوند به هر کس بخواهد، بی‌حساب روزی می‌دهد.

توضیح کوتاه: این آیه، مقایسه‌ای میان زندگی کافران و مؤمنان در دنیا و آخرت انجام می‌دهد. کافران به دلیل آراسته شدن دنیا در نظرشان، مغرور شده و مؤمنان را تحقیر می‌کنند. اما خداوند وعده می‌دهد که جایگاه پرهیزگاران در قیامت فوق جایگاه کافران است. رزق الهی (که شامل رزق معنوی و هدایت نیز می‌شود) تابع محاسبات مادی و دنیوی نیست (بِغَیْرِ حِسَابٍ).

﴿۲۱۳﴾ کَانَ النَّاسُ أُمَّهً وَاحِدَهً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ ۚ وَمَا اخْتَلَفَ فِیهِ إِلَّا الَّذِینَ أُوتُوهُ مِن بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ ۖ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ ۗ وَاللَّهُ یَهْدِی مَن یَشَاءُ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ

ترجمه: مردم در ابتدا امّتی واحد بودند [و بر فطرت و دین واحدی زندگی می‌کردند]؛ پس خداوند پیامبران را برانگیخت تا بشارت‌دهنده و بیم‌دهنده باشند؛ و با آن‌ها کتاب [آسمانی] را به حق نازل کرد تا میان مردم در آنچه اختلاف کرده بودند، داوری کند. و در آن [کتاب]، اختلاف نکردند مگر همان کسانی که آن را دریافت کرده بودند، آن هم پس از آنکه دلایل روشن به ایشان رسید، [و علت آن] صرفاً حسادت و تجاوز (بَغْیًا) میان خودشان بود. پس خداوند کسانی را که ایمان آوردند، به اذن خود به حقایقی که درباره آن اختلاف کرده بودند، هدایت کرد؛ و خداوند هر که را بخواهد، به راه راست هدایت می‌کند.

توضیح کوتاه: این آیه، فلسفه‌ی بعثت انبیا و نزول کتب آسمانی را تبیین می‌کند:

۱. فطرت اولیه: انسان‌ها در اصل بر وحدت بودند (أُمَّهً وَاحِدَهً).

۲. منشأ اختلاف: با مرور زمان، اختلاف و انحراف پیش آمد.

۳. نقش انبیا و کتاب: پیامبران برای تبشیر و انذار آمدند و کتاب برای داوری و حل اختلافات نازل شد.

۴. علت اختلاف بعد از ظهور حق: اختلاف، ناشی از جهل نبود، بلکه از حسد و ظلم (بَغْیًا) عالمان دینی پس از دیدن دلایل روشن (الْبَیِّنَاتُ) سرچشمه گرفت.

۵. هدایت خاص: خداوند، مؤمنان را به فضل خود، به سوی حق در آن اختلافات هدایت می‌کند.

﴿۲۱۴﴾ أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُوا الْجَنَّهَ وَلَمَّا یَأْتِکُم مَّثَلُ الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلِکُم ۖ مَّسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَالضَّرَّاءُ وَزُلْزِلُوا حَتَّىٰ یَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتَىٰ نَصْرُ اللَّهِ ۗ أَلَا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِیبٌ

ترجمه: آیا گمان کردید که [به راحتی] وارد بهشت خواهید شد، در حالی که هنوز همانند آنچه بر گذشتگان شما آمد، بر سرتان نیامده است؟ آنان دچار تنگدستی (الْبَأْسَاءُ) و بیماری و زیان (الضَّرَّاءُ) شدند و چنان متزلزل گردیدند که حتی پیامبر و کسانی که با او ایمان آورده بودند، گفتند: «یاری خدا چه زمانی فرا می‌رسد؟» آگاه باشید! قطعاً یاری خدا نزدیک است.

توضیح کوتاه: این آیه، یک سنت الهی و شرط ورود به بهشت را بیان می‌کند: آزمون‌های سخت و بلاها. مؤمنان نباید توقع داشته باشند بدون گذراندن امتحانات الهی (بأساء: مشکلات مالی و اجتماعی، ضراء: مشکلات جسمی) و تزلزل‌های روحی و جسمی، به آسانی بهشتی شوند. این سختی‌ها آنقدر شدید است که حتی پیامبران هم درخواست یاری می‌کنند. پایان آیه، با جمله «أَلَا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِیبٌ»، نوید پیروزی می‌دهد و مؤمنان را به پایداری تشویق می‌کند.

﴿۲۱۵﴾ یَسْأَلُونَکَ مَاذَا یُنفِقُونَ ۖ قُلْ مَا أَنفَقْتُم مِّنْ خَیْرٍ فَلِلْوَالِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ وَالْیَتَامَىٰ وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ ۗ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ

ترجمه: از تو می‌پرسند: «چه چیزهایی را انفاق کنند؟» بگو: «هر مال خوب و ارزشمندی (خَیْر) که انفاق می‌کنید، باید برای پدر و مادر، نزدیکان، یتیمان، مسکینان و در راه‌ماندگان باشد.» و هر کار نیکی انجام دهید، خداوند قطعاً از آن آگاه است.

توضیح کوتاه: این آیه، پس از بحث انفاق در آیه ۱۹۵، به دو سؤال درباره انفاق پاسخ می‌دهد:

۱. چه انفاق کنیم؟ انفاق باید از بهترین و ارزشمندترین اموال باشد (مِّنْ خَیْرٍ).

۲. به چه کسانی انفاق کنیم؟ اولویت‌های انفاق، به ترتیب با پدر و مادر آغاز شده و سپس به نزدیکان و گروه‌های نیازمند (ایتام، مساکین، در راه‌ماندگان) می‌رسد.

تأکید پایانی این است که خدا از هر عمل نیکی باخبر و پاداش‌دهنده است.