این بخش از سوره بقره به حکم جهاد (قتال) و حکمت نهفته در آن، پاسخ به سؤال در مورد جنگ در ماه‌های حرام، و حکم نهایی درباره شراب و قمار می‌پردازد. این آیات را با ترجمه‌ای روان و زیبا و توضیحات کوتاه تقدیم می‌کنم:

⚔️ حکمت جهاد، جنگ در ماه‌های حرام و حکم شراب و قمار (بقره، آیات ۲۱۶ تا ۲۱۹)

﴿۲۱۶﴾ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ کُرْهٌ لَّکُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَن تَکْرَهُوا شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَن تُحِبُّوا شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَّکُمْ ۗ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ

ترجمه: جنگیدن بر شما مقرر شده است، در حالی که برای شما ناخوشایند است. و چه بسا چیزی را ناخوش بدارید، در حالی که برایتان خیر است؛ و چه بسا چیزی را دوست بدارید، در حالی که برایتان شرّ است. و خداوند [مصالح شما را] می‌داند و شما نمی‌دانید.

توضیح کوتاه: این آیه، وجوب جهاد (قتال) را بیان می‌کند و به این واقعیت اشاره دارد که جهاد، ذاتاً سخت و دشوار است (کُرْهٌ لَّکُمْ). سپس یک اصل کلی در فلسفه‌ی احکام بیان می‌شود: قضاوت‌های انسان بر اساس تمایلات درونی (دوست داشتن و دوست نداشتن) ممکن است اشتباه باشد. چون علم مطلق نزد خداست، او می‌داند که فرمان جهاد، با وجود دشواری، برای حفظ دین و دفع فتنه، نهایت خیر برای مؤمنان است.

﴿۲۱۷﴾ یَسْأَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِیهِ ۖ قُلْ قِتَالٌ فِیهِ کَبِیرٌ ۖ وَصَدٌّ عَن سَبِیلِ اللَّهِ وَکُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِندَ اللَّهِ ۚ وَالْفِتْنَهُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ ۗ وَلَا یَزَالُونَ یُقَاتِلُونَکُمْ حَتَّىٰ یَرُدُّوکُمْ عَن دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا ۚ وَمَن یَرْتَدِدْ مِنکُمْ عَن دِینِهِ فَیَمُتْ وَهُوَ کَافِرٌ فَأُولَٰئِکَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَهِ ۖ وَأُولَٰئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ

ترجمه: از تو درباره‌ی جنگیدن در ماه‌های حرام می‌پرسند. بگو: «جنگیدن در آن [گناهی] بزرگ است؛ اما جلوگیری از راه خدا، و کفر ورزیدن به او و مسجدالحرام، و اخراج اهل آن از آنجا، نزد خدا بزرگتر است. و فتنه [شرک و ستم] از کشتار هم بزرگتر است.» و [دشمنان] پیوسته با شما می‌جنگند تا اگر بتوانند، شما را از دینتان بازگردانند. و هر کس از شما از دین خود برگردد و در حال کفر بمیرد، اعمال او در دنیا و آخرت تباه می‌گردد؛ و آنان اهل آتشند و در آن جاودانه خواهند بود.

توضیح کوتاه: این آیه، یک قاعده در تعارض گناهان را بیان می‌کند. اگرچه جنگ در ماه‌های حرام گناه بزرگ است، اما عمل دشمنان (ممانعت از حج، کفر، اخراج مؤمنان از مکه و ایجاد فتنه) گناهانی بزرگتر (أَکْبَرُ عِندَ اللَّهِ) هستند. بنابراین، دفع شر بزرگتر، مجاز است. آیه همچنین هدف واقعی دشمن را فاش می‌کند: بازگرداندن مسلمانان از دینشان. در پایان، هشدار داده می‌شود که ارتداد و مردن در حال کفر، موجب حبط اعمال و خلود در آتش است.

﴿۲۱۸﴾ إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولَٰئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ ۚ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ

ترجمه: به یقین، کسانی که ایمان آوردند، و کسانی که هجرت کردند و در راه خدا جهاد نمودند، آنان به رحمت خدا امید می‌بندند. و خداوند آمرزنده و مهربان است.

توضیح کوتاه: این آیه، در مقابل تهدید ارتداد در آیه قبل، راه نجات و امید به رحمت الهی را معرفی می‌کند. امید واقعی به رحمت خدا (یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ) تنها برای کسانی است که ایمان را با دو عمل سخت (هجرت برای حفظ ایمان و جهاد برای گسترش آن) تقویت کرده باشند.

﴿۲۱۹﴾ یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ ۖ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَکْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا ۗ وَیَسْأَلُونَکَ مَاذَا یُنفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ ۗ کَذَٰلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ

ترجمه: از تو درباره‌ی شراب (خَمْر) و قمار (مَیْسِر) می‌پرسند. بگو: «در آن‌ها گناهی بزرگ و منافعی برای مردم هست؛ اما گناهشان از نفعشان بزرگتر است.» و از تو می‌پرسند: «چه چیز را انفاق کنند؟» بگو: «مازاد [بر نیاز خود] (الْعَفْو) را.» این‌گونه خداوند آیات را برای شما روشن می‌سازد، شاید که تفکر کنید.

توضیح کوتاه: این آیه به دو سؤال پاسخ می‌دهد:

۱. حکم شراب و قمار: این آیه اولین مرحله از تحریم تدریجی شراب و قمار است. خداوند حکم نهایی را بر اساس مقایسه منافع اقتصادی ناچیز با مفاسد بزرگ اجتماعی و اخلاقی (إِثْمٌ کَبِیرٌ) بنا می‌گذارد. برتری فساد بر نفع، دلیلی است برای حکم نهایی تحریم (که در سوره مائده تکمیل می‌شود).

۲. اندازه‌ی انفاق: انفاق باید از العَفْو (مازاد بر نیاز و حد اعتدال) باشد، نه به گونه‌ای که شخص یا خانواده‌اش در سختی بیفتند.

پایان آیه، هدف از این احکام را تشویق به تفکر و اندیشیدن (تَتَفَکَّرُونَ) درباره‌ی مصالح و مفاسد واقعی می‌داند.