این بخش از سوره بقره، قوانین تکمیلی طلاق (رجوع یا رهایی)، حقوق زنان پس از طلاق، و احکام کامل شیردهی و حضانت فرزند را بیان می‌کند. این آیات را با ترجمه‌ای روان و زیبا و توضیحات کوتاه تقدیم می‌کنم:

⚖️ احکام تکمیل طلاق، نهی از اضرار و حقوق شیردهی (بقره، آیات ۲۳۱ تا ۲۳۳)

﴿۲۳۱﴾ وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ ۚ وَلَا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِّتَعْتَدُوا ۚ وَمَن یَفْعَلْ ذَٰلِکَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ ۚ وَلَا تَتَّخِذُوا آیَاتِ اللَّهِ هُزُوًا ۚ وَاذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَمَا أَنزَلَ عَلَیْکُم مِّنَ الْکِتَابِ وَالْحِکْمَهِ یَعِظُکُم بِهِ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ

ترجمه: و هنگامی که زنان را طلاق دادید و مهلت عده‌ی آن‌ها نزدیک به پایان رسید، پس یا آن‌ها را به شیوه‌ی پسندیده (بِمَعْرُوفٍ) [با رجوع] نگه دارید، یا به شیوه‌ی پسندیده رها کنید؛ و آن‌ها را برای آزار رساندن (ضِرَاراً) نگه ندارید تا [با تجاوز از قانون] ستم کنید. و هر کس چنین کند، قطعاً به خودش ستم کرده است. و آیات خدا را به مسخره نگیرید؛ و نعمت خدا را که بر شماست و کتاب و حکمتی که بر شما نازل کرده و شما را با آن پند می‌دهد، به یاد آرید. و از خدا بپرهیزید و بدانید که خداوند به هر چیزی داناست.

توضیح کوتاه: این آیه، بر لزوم حسن رفتار در لحظات پایانی طلاق رجعی تأکید می‌کند. مرد باید در آستانه اتمام عده، یکی از دو کار را با نیکی انجام دهد:

۱. رجوع: همسر را به زندگی بازگرداند و به او آسیب نرساند.

۲. رهایی: او را به طور کامل رها کند تا بتواند ازدواج کند.

مهم‌ترین نهی: سوء استفاده از حق رجوع برای آزار رساندن (ضِرَاراً) ممنوع است. این عمل، ظلم به خویشتن و مسخره گرفتن آیات خدا (هزواً) تلقی می‌شود.

﴿۲۳۲﴾ وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا تَعْضُلُوهُنَّ أَن یَنکِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذَا تَرَاضَوْا بَیْنَهُم بِالْمَعْرُوفِ ۗ ذَٰلِکَ یُوعَظُ بِهِ مَن کَانَ مِنکُمْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ ۗ ذَٰلِکُمْ أَزْکَىٰ لَکُمْ وَأَطْهَرُ ۗ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ

ترجمه: و هنگامی که زنان را طلاق دادید و عده‌ی آن‌ها به پایان رسید، آن‌ها را منع نکنید (فَلَا تَعْضُلُوهُنَّ) از اینکه با شوهران [= همسران سابق یا جدید] خود ازدواج کنند، هنگامی که با رضایت و شیوه‌ی پسندیده میان خودشان به توافق رسیده‌اند. این [دستور] اندرزی است برای کسی از شما که به خدا و روز قیامت ایمان دارد. این [رعایت حقوق] برای شما پاکیزه‌تر و رشددهنده‌تر است. و خداوند می‌داند و شما نمی‌دانید.

توضیح کوتاه: این آیه، نهی از یک سنت جاهلی (و یا رفتاری خودخواهانه) است که طی آن، مردان سابق یا اقوام زن مطلقه، مانع ازدواج مجدد او می‌شدند.

۱. نهی از عضل (ممانعت): حق ازدواج مجدد زن پس از پایان عده، محفوظ است. هیچ کس (ولی، پدر، یا شوهر سابق) حق ندارد مانع ازدواج او شود، به ویژه اگر با توافق (تَرَاضَوْا) و شیوه‌ی شرعی و پسندیده (بِالْمَعْرُوفِ) باشد.

۲. پاکی و رشد: رعایت این دستورات، موجب پاکیزگی روحی (أَزْکَىٰ) و طهارت اخلاقی (أَطْهَرُ) جامعه می‌شود.

﴿۲۳۳﴾ وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ ۖ لِمَنْ أَرَادَ أَن یُتِمَّ الرَّضَاعَهَ ۚ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَکِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ ۚ لَا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا ۚ لَا تُضَارَّ وَالِدَهٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَّهُ بِوَلَدِهِ ۚ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَٰلِکَ ۗ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَن تَرَاضٍ مِّنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا ۗ وَإِنْ أَرَدتُّمْ أَن تَسْتَرْضِعُوا أَوْلَادَکُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِذَا سَلَّمْتُم مَّا آتَیْتُم بِالْمَعْرُوفِ ۗ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ

ترجمه: و مادران، فرزندانشان را دو سال تمام شیر می‌دهند؛ این برای کسی است که بخواهد دوران شیردهی را کامل کند. و برعهده‌ی پدر [= کسی که فرزند برای او به دنیا آمده است]، تأمین روزی و پوشاک مادران [شیرده] به شیوه‌ی پسندیده است. هیچ کس جز به اندازه‌ی توانش مکلف نمی‌شود. نه مادری باید به سبب فرزندش زیان ببیند، و نه پدری باید به سبب فرزندش زیان ببیند. و بر عهده‌ی وارث نیز مثل همین [وظیفه] است. و اگر آن دو [پدر و مادر] بخواهند با رضایت متقابل و مشورت، زودتر از موعد، کودک را از شیر بگیرند (فِصَالًا)، گناهی بر آن‌ها نیست. و اگر خواستید برای فرزندان خود دایه‌ای بگیرید، گناهی بر شما نیست، به شرطی که آنچه را مقرر کرده‌اید، به شیوه‌ی شایسته بپردازید. و از خدا بپرهیزید و بدانید که خداوند به هر چه می‌کنید، بیناست.

توضیح کوتاه: این آیه، جامع‌ترین قانون درباره‌ی شیردهی و حضانت مالی پس از طلاق یا جدایی را بیان می‌کند:

۱. مدت شیردهی: دوسال کامل، زمان ایده‌آل برای شیردهی است.

۲. تعهد مالی پدر: وظیفه مالی (خوراک و پوشاک) مادر شیرده، حتی پس از طلاق، بر عهده پدر (الْمَوْلُودِ لَهُ) است.

۳. قاعده‌ی وسع: تکلیف مالی هیچ کس بیشتر از توانایی او نیست (لا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا).

۴. نهی از ضرر: پدر و مادر حق ندارند از فرزند به عنوان ابزار آزار یکدیگر استفاده کنند (لا تُضَارَّ).

۵. پایان شیردهی: قطع شیردهی قبل از دو سال، باید با توافق و مشورت (عَن تَرَاضٍ مِّنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ) صورت گیرد.

۶. استفاده از دایه: اگر والدین خواستند از دایه استفاده کنند، باید حق‌الزحمه را با نیکی بپردازند.